Dinastio Qing

imperio en orienta Azio (1636–1912) en Manĉurio, Mongolio, Ĉinio kaj Tibeto

La dinastio Qing [ĉjing] aŭ la Ĉjinga Dinastio estas la lasta ĉina dinastio, el Manĉurio; iliaj regantoj konkeris Ĉinion. Ĝi daŭris de 1644 ĝis la ĉina revolucio en 1911. Ĝi sekvis la dinastion Ming kaj estis sekvita de la Respubliko Ĉinio. Fondita de la manĉura klano Ai-xin-jue-luo en Manĉurio, la multkultura imperio daŭris preskaŭ tri jarcentojn kaj formis la teritorian bazon de la moderna Ĉinio. Ĝi estis la kvina plej granda imperio en la monda historio.

Dinastio Qing
Dinastio
historia Ĉinia ŝtato • historia epoko • suverena ŝtato • ne-hana dinastio de Ĉinio • kulturostilo
Apero 1636 vd
Fino 1912 vd
Religio Heaven worship • budhismokristanismoTaoismoislamo vd
Dinastiaj rilatoj
Branĉo de Ming Qing vd
vd Fonto: Vikidatumoj
vdr
History of China
History of China
Historio de Ĉinio
ANTIKVA
3 Suverenoj kaj 5 Imperiestroj
Dinastio Xia 2070–1600 a.K.
Dinastio Shang 1600–1046 a.K.
Dinastio Zhou 1045–256 a.K.
 Okcidenta Zhou
 Orienta Zhou
   Periodo de Printempo kaj Aŭtuno
   Periodo de Militantaj Regnoj
IMPERIA
Dinastio Qin 221 a.K.–206 a.K.
Dinastio Han 206 a.K.–220 K.E.
  Okcidenta Han
  Dinastio Xin
  Orienta Han
Tri Reĝlandoj 220–280
  Wei, Shu Han & Wu
Dinastio Jin 265–420
  Okcidenta Jin Dek ses regnoj
304–439
  Orienta Jin
Sudaj kaj Nordaj Dinastioj
420–589
Dinastio Sui 581–618
Dinastio Tang 618–907
  ( Dua Zhou 690–705 )
5 Dinastioj k
10 Regnoj

907–960
Dinastio Liao
907–1125
Dinastio Song
960–1279
  Norda Song Okc. Xia
  Suda Song Jin
Dinastio Yuan 1271–1368
Dinastio Ming 1368–1644
Dinastio Qing 1644–1911
MODERNA
Respubliko Ĉinio 1912–1949
Ĉina Popola Respubliko
1949–nun
Respubliko Ĉinio
(Tajvano)
1945–nun
Ĉi tiu kesto: vidi  diskuti  redakti

La ĉinaj nomoj estas skribitaj laŭ la literumado pinjina. Por vidi kiel prononci ilin, rigardu ĉe Hanyu Pinyin.

Por la nomoj de la Qing-regantoj la ĉinoj skribas: "Qing" + la erao-nomon + "Di" (=imperiestro), ekzemple imperiestro Kanĝi: Qing Kang Xi Di, krom pri la du unuaj, kiujn oni nomas per iliaj manĉuraj naskiĝnomoj, do: Ai-xin-jue-luo Nurgachi (Nu-er-ha-chi) kaj Ai-xin-jue-luo Abahai, honora titolo: Huang-tai-ji.

La dinastio Qing estis la lasta imperia dinastio de Ĉinio. Fine de la 16-a jarcento, Nurhaci, origine vasala Gardistaro Ming Jianzhou, komencis organizi "Bannerojn", militajn-sociajn unuojn, kiuj inkluzivis manĉuajn, Hanajn kaj mongolajn elementojn. Nurhaci formis la Manĉuajn klanojn en unuigita ento. Antaŭ 1636, lia filo Hong Taiji komencis veturigi Ming-fortojn el la Liaodong-duoninsulo kaj deklaris novan dinastion, la Qing-a.

En senrilata disvolviĝo, kamparanaj ribeluloj gviditaj de Li Zicheng konkeris la Mingan ĉefurbon, Pekino en 1644. Anstataŭ ol servi ilin, Ming-generalo Wu Sangui alianciĝis kun la Manĉuroj kaj malfermis la Ŝanhai-Pass al la Banner-Armeoj gvidata de la reganta Princo, Dorgon. Li venkis la ribelulojn kaj kaptis la ĉefurbon. Rezisto de la Suda Ming kaj la Ribelo de la Tri Feudatoroj gviditaj de Wu Sangui prokrastis la Qing-konkeron de Ĉinio mem antaŭ preskaŭ kvar jardekoj. La konkero estis finita nur en 1683 sub la regado de imperiestro Kangxi (1661-1722). La Dek Grandaj Kampanjoj de la Qianlong Imperiestro de la 1750-aj jaroj ĝis la 1790-aj jaroj etendis Qing-regadon al Ena Azio. La fruaj Qing-regantoj konservis siajn Manĉur-doganojn, kaj dum ilia titolo estis Imperiestro, ili uzis "Bogd khaan" dum traktado de la mongoloj kaj ili estis patronoj de Tibeta Budhismo. Ili regis uzante konfuceanajn stilojn kaj instituciojn de burokrata registaro kaj retenis la imperiajn ekzamenojn por rekruti Han-ĉinojn por labori sub aŭ paralele kun Manĉuroj. Ili ankaŭ adaptis la idealojn de la alfluanta sistemo por trakti apudajn teritoriojn.

Dum la regado de imperiestro Qianlong (1735-1796) la dinastio atingis sian apogeon, sed tiam komencis sian komencan malkreskon en prospero kaj imperia regado. La loĝantaro kreskis je ĉirkaŭ 400 milionoj, sed impostoj kaj registaraj enspezoj estis malaltaj, kio preskaŭ garantiis finan fiskan krizon. Koruptado komenciĝis, la ribelantoj testis la legitimecon de la registaro kaj la regantaj elitoj ne ŝanĝis sian pensmanieron antaŭ la ŝanĝoj en la monda sistemo. Post la Opia Milito, la eŭropaj potencoj trudis malegalajn traktatojn, liberan komercon, eksterterecon kaj havenojn sub fremda regado. La Taipinga ribelo (1850-1864) kaj la Dungana ribelo (1862-1877) en Centra Azio kaŭzis la morton de ĉirkaŭ 20 milionoj da homoj, plej multaj pro malsatoj kaŭzitaj de la milito. Malgraŭ ĉi tiuj katastrofoj, en la Tongzhi-Restarigo de la 1860-aj jaroj, Han-elitoj unuiĝis por defendi la konfucean ordon kaj la Qing-regantojn. Komencaj gajnoj en la Mem-povigo estis detruitaj dum la unua ĉinia japana milito de 1895, en kiu la Qing-oj perdis sian influon super Koreio kaj posedo de Tajvano. La novaj armeoj estis organizitaj, sed la ambicia Reformo de la Cent Tagoj de 1898 estis rifuzita per puĉo de imperiestrino, vidvino Ciŝji, konservativa gvidanto. Kiam la lukto por koncedoj de eksterlandaj potencoj ekigis la ribelon de Boksistoj, eksterlandaj potencoj invadis Ĉinion, Ciŝji deklaris militon kontraŭ ili, kio kondukis al la malvenko kaj fuĝo de la imperia kortego al Ŝjiano.

Post konsento pri subskribo de la Protokolo Boksero, la registaro komencis senprecedencajn administrajn kaj fiskajn reformojn, kiuj inkludis elektojn, novan laŭleĝan kodon kaj la forigon de la ekzamena sistemo. Sun Jatsen kaj aliaj revoluciuloj konkurencis kun reformismaj monarkiistoj kiel Kang Youwei kaj Liang Qichao por transformi la Qing-imperion en modernan nacion. Post la morto de Ciŝji kaj imperiestro Guāngxù en 1908, la rigida linio manĉura distancigis ambaŭ reformistojn kaj lokajn elitojn malhelpante socian reformon. La ribelo de Wuchang la 11-an de oktobro 1911 kondukis al la Revolucio Xinhai. Generalo Yuan Shikai negocis la abdikon de imperiestro Xuantong la 12-an de februaro 1912. La imperio estis restaŭrita dum la manĉura restarigo la 1-an de julio 1917, antaŭ ol ĝi estis renversita denove 11 tagojn poste.

Nomoj redakti

 
Huangtaiji.

Nurhaci deklaris sin la "Brila ĥano" de la posta Jin ("oro") ŝtato honore kaj al la jurĉena Jin-dinastio de la 12a - 13a jarcentoj kaj de la klano Aisin Gioro (Aisin en la manĉura, por la ĉina 金 (jīn) "oro"). Lia filo Hong Taiji renomis ĝin kiel Granda Qinq en 1636. Ekzistas konkurencaj klarigoj pri la signifo de Qīng (laŭvorte "klara" aŭ "pura"). La nomo eble estis selektita kiel reago al la nomo de la Ming-dinastio (明), kiu konsistas el la ĉinaj karakteroj por "suno" (日) kaj "luno" (月), ambaŭ asociitaj kun la fajra elemento de la ĉina zodiako. La signo Qīng (清) konsistas el "akvo" (氵) kaj "azure" (青), ambaŭ asociitaj kun la akva elemento. Ĉi tiu asocio pravigus la Qing-konkeron kiel malvenkon de fajro super akvo. La akva bildaro de la nova nomo eble ankaŭ havis budhismajn nuancojn de perspaco kaj klerismo kaj ligojn kun la Bodisatvo Manjusri. La manĉua vorto daicing, kiu sonas kiel fonetika priskribo de Dà QīngDai Ching, fakte devenis de mongola vorto "ᠳᠠᠢᠢᠴᠢᠨ, дайчин" kiu signifas "batalanto". Daicing gurun eble signifis "batala ŝtato", lingvaĵo nur komprenebla por manĉuraj kaj mongolaj homoj. En la posta parto de la dinastio, eĉ la manĉuroj mem forgesis ĉi tiun eblan signifon.

Post konkeri "propran Ĉinion", la manĉuroj identigis sian ŝtaton kiel "Ĉinio" (中國, Zhōngguó; "Meza Regno"), kaj nomis ĝin Dulimbai Gurun en manĉura lingvo (Dulimbai signifas "centra" aŭ "meza", gurun signifas "nacio" aŭ "ŝtato"). La imperiestroj egaligis la landojn de la Qing-ŝtato (inkluzive de hodiaŭa Nordorienta Ĉinio, Ŝinĝango, Mongolio, Tibeto kaj aliaj areoj) kiel "Ĉinio" en la ĉina kaj manĉura lingvoj, difinante Ĉinion kiel mult-etnan ŝtaton, kaj malakceptante la ideon, ke "Ĉinio" nur signifis Han-areojn. La Qing-imperiestroj proklamis, ke ambaŭ Han-aj kaj ne-hanaj popoloj estas parto de "Ĉinio". Ili uzis kaj "Ĉinion" kaj "Qing" por nomi sian ŝtaton en oficialaj dokumentoj, internaciaj traktatoj (ĉar la Qing estis konata internacie kiel "Ĉinio" aŭ kiel "Ĉina Imperio") kaj eksterlandaj aferoj, kaj "Ĉina lingvo" Dulimbai gurun i bithe) inkludis ĉinajn, manĉurajn kaj mongolajn lingvojn, kaj "ĉina popolo" (u 之 人 Zhōngguó zhī ren; manĉure: Dulimbai gurun i niyalma) rilatis al ĉiuj subjektoj de la imperio. En la ĉinlingvaj versioj de ĝiaj traktatoj kaj ĝiaj mapoj de la mondo, la Qing-registaro uzis "Qing" kaj "Ĉinio" sendistinge. La dinastio foje estis nomata "Manĉur-dinastio" aŭ "Pura dinastio" en fremdlingvaj fontoj.

Historio redakti

Kreado de la Qing-dinastio redakti

La Qing-dinastion fondis ne Han-ĉinoj, kiuj konsistigas la plimulton de la ĉina loĝantaro, sed de malnomadaj terkulturistoj konataj kiel la jurĉenoj, tunguza popolo kiu vivis ĉirkaŭ la regiono nun konsistanta el la ĉinaj provincoj de Jilin kaj Heilongjiang. La manĉuroj foje estas konfuzitaj kun nomadaj popoloj, kio ili ne estis. Kio poste fariĝis la manĉura ŝtato estis fondita de Nurhaci, la ĉefo de pli malgranda jurĉena tribo - la Aisin Gioro - en Jianzhou en la frua 17-a jarcento. Nurhaci eble pasigis tempon en ĉina hejmo en sia juneco, kaj flue parolis ĉinan kaj mongolan lingvojn, kaj legis la ĉinajn romanojn Enamiĝo de la Tri Regnoj kaj Ĉe Akvo-Rando. Origine vasalo de la Ming-imperiestroj, Nurhaci komencis intertriban feŭdon en 1582 kiu eskaladis en kampanjo por unuigi la proksimajn tribojn. Antaŭ 1616, li sufiĉe firmigis Jianzhou por povi proklami sin Ĥano de la Granda Jin en referenco al la antaŭa jurĉena dinastio.

Du jarojn poste, Nurhaci anoncis la "Sep Plendojn" kaj malkaŝe rezignis la suverenecon de Ming supernatura por kompletigi la unuigon de tiuj jurĉenaj triboj ankoraŭ aliancitaj kun la Ming-imperiestro. Post serio de sukcesaj bataloj, li translokigis sian ĉefurbon el Hetu Ala al sinsekve pli grandaj kaptitaj urboj Ming-aj en Liaodong: unue Liaoyang en 1621, poste Shenyang (Mukden) en 1625.

Kiam la jurĉenoj estis reorganizitaj de Nurhaci en la ok flagojn, multaj manĉuraj klanoj estis kreitaj artefarite kiam grupo de neparencaj homoj fondis novan manĉuran klanon (mukun) uzante nomon de geografia origino kiel loknomo por sia hala (nomo de klano).

Naskiĝnomo Datoj de reĝado Erao-nomo (Nian Hao 年號) kaj rilataj jaroj
La personaj nomoj estas grase prezentitaj.
Aisingioro Nurhaĉi 愛新覺羅努爾哈赤 Àixīnjuéluó Nǔ'ěrhāchì 1616-1626 Tianming (天命 tian1 ming4) aŭ Abkai fulingga 1616-1626
Aisingioro Huangtaiji 愛新覺羅皇太極 Àixīnjuéluó Huángtàijí 1627-1643 Tiancong (天聰 tian1 cong1) aŭ Abkai sure 1627-1636
Chongde (崇德 chong2 de2) aŭ Wesihun erdemungge 1636-1643
Aisingioro Fulin 愛新覺羅福臨 Àixīnjuéluó Fúlín 1644-1661 Shunzhi (順治 shun4 zhi4) aŭ Ijishūn dasan 1644-1661
Aisingioro Xuanye 愛新覺羅玄燁 Àixīnjuéluó Xuányè 1662-1722 Kanĝi (康熙 kang1 xi1) aŭ Elhe taifin 1662-1722
Aisingioro Yinzhen 愛新覺羅胤禛 Àixīnjuéluó Yìnzhēn 1723-1735 Yongzheng (雍正 yong1 zheng4) aŭ Hūwaliyasun tob 1723-1735
Aisingioro Hongli 愛新覺羅弘曆 Àixīnjuéluó Hónglì 1735-1795 Qianlong (乾隆 qian2 long2) aŭ Abkai wehiyehe 1736-1795
Aisingioro Yongyan 愛新覺羅顒琰 Àixīnjuéluó Yóngyǎn 1796-1820 Jiaqing (嘉慶 jia1 qing4) aŭ Saicungga fengšen 1796-1820
Aisingioro Minning 愛新覺羅旻寧 Àixīnjuéluó Mínníng 1821-1850 Daoguang (道光 dao4 guang1) aŭ Doro eldengge 1821-1850
Aisingioro Yizhu 愛新覺羅奕詝 Àixīnjuéluó Yìzhǔ 1851-1861 Xianfeng (咸豐 xian2 feng1) aŭ Gubci elgiyengge 1851-1861
Aisingioro Zaichun 愛新覺羅載淳 Àixīnjuéluó Zàichún 1862-1874 Tongzhi (同治 tong2 zhi4) aŭ Yooningga dasan 1862-1874
Aisingioro Zaitian 愛新覺羅載湉 Àixīnjuéluó Zàitián 1875-1908 Guangxu (光緒 guang1 xu4) aŭ Badarangga doro 1875-1908
Por tiu lasta imperiestro nur uzu "Imperiestro Xuantong"(宣統帝 xuan1 tong3 di4) aŭ la naskiĝnomon.
Aisingioro Puji 愛新覺羅溥儀 Àixīnjuéluó Pǔyì 1908-1911 Xuantong (宣統 xuan1 tong3) aŭ Gehungge yoso 1909-1911


Kulturo redakti

Literaturo redakti

Laŭlum, en sia artikolo "Ĉina klasika beletro en Esperanto" disvolvigas detalan priskribon de la tuta panoramo de la klasika ĉina literaturo kaj dediĉas laŭdajn paragrafojn al la literaturo de tiu dinastio kaj al ties plej elstara verko, kiun li nomas "la plej eminenta el la ĉinaj klasikaj romanoj", nome la Ruĝdoma sonĝo.[1] Laŭlum resumas la verkon jene:

 
 Kun la tragika amo inter la junaj nobeloj Jia Baoyu kaj Lin Daiyu kaj Xue Baochai kiel la ĉefa fadeno, la romano priskribis la prosperon kaj dekadencon de nobela familio, malkaŝis la luksan kaj diboĉan vivon de la feŭda regantaro kaj montris la neeviteblan pereon de la granda nobela familio kaj la feŭda socio de Ĉinio. La arta kaj lingva sukcesoj de la romano estas senprecedencaj kaj levis la ĉinan klasikan romanon al pli alta nivelo. La supre menciitaj kvar klasikaj romanoj estas tradukitaj en dekon da lingvoj. La ĉina eduka ministerio deklaris ilin postlecionaj legaĵoj de mezlernejanoj; elektitaj fragmentoj estas instruataj en mezlernejoj. 

Krome menciindas "Mirrakontoj de Liaozhai" de Pu Songling (1640-1715), kiu per ĉirkaŭ 500 noveloj priskribis la maljustecon de la feŭda socio, la ŝtata ekzamena sistemo kaj la malfaciloj de la libera amo. En tiu epoko kritikantaj intelektuloj riskis persekutadon kaj malliberigon, kaj tial Pu verkis pri pri "fantomoj, feoj, spiritoj de vulpoj kaj aliaj bestoj" por eviti politikan subpremadon. Lia novelo "Grilo" rakontas historion de Cheng Ming kiu ne povis liveri grilojn deziratajn de la imperiestro kaj suferis pri tio malfacilaĵojn. Iam li trafis bonkvalitegan grilon, sed lia infana filo senvole mortigis tiun; pro la ekonomia risko, la infano memmortigis por eviti la patran koleron, sed poste reviviĝis mem en alian bonkvalitegan grilon, kiu portita al palaco savis la familion el la ruino.[2]

Referencoj redakti

  1. Laŭlum, "Ĉina klasika beletro en Esperanto", en La arto labori kune: festlibro por Humphrey Tonkin, Roterdamo, 2010, UEA (ISBN 978-92-9017-113-3). pp. 748-760. Por la citaĵo p. 758.
  2. Laŭlum, p. 757.

Vidu ankaŭ redakti