Vikipedio

Origino de la armenoj

La origino de la armenoj estas temo pri la apero de la armena popolo kaj la lando nomata Armenio. La plej frua universale akceptita referenco al la homoj kaj la lando devenas de la 6-a jarcento a.K. en la Behistun-surskribo, sekvita per pluraj grekaj fragmentoj kaj libroj. La plej frua konata referenco al geopolitika ento de kie armenoj originis estas datita al la 13-a jarcento a.K. kiel Uruatri.[1] en la malnova asiria lingvo. Historiistoj kaj armenologoj konjektis pri la pli frua origino de la armena popolo, sed neniu konsento estis atingita ĝis nun. Lingve, la armenoj parolas hindeŭropan lingvon tiel longe kiel ĝi estis atestita ekde la 5-a jarcento p.K., kaj genetikaj studoj montras, ke armenaj homoj estas indiĝenaj loĝantoj de la historia Armenio, montrante malmultajn aŭ neniujn signojn de etnaj miksaĵoj ekde ĉirkaŭ la 13-a jarcento. A.K[2].

Behistun-surskribo.

Genetikaj originoj redakti

 
Armena Altebenaĵo apud Masis-Monto, lulilo de la armena popolo.

Lastatempaj studoj montris ke la armenoj estas indiĝenaj loĝantoj de la Armena Altebenaĵo kaj formas klaran genetikan izolitaĵon en la regiono. Analizoj de mitokondria antikva DNA de skeletoj de Armenio kaj Arcaĥo dum 7.800 jaroj, inkluzive de DNA de Neolitiko, Bronzepoko, Urartaj, klasikepokaj kaj mezepokaj armenaj skeletoj, malkaŝis, ke modernaj armenoj havas la malplej genetikan distancon al ili ol al najbaraj popoloj[3]. La armenoj ankaŭ estas unu el la genetikaj izolitaj popoloj de la Proksima Oriento, kiuj kundividas similecojn kun la neolitikaj kamparanoj, kiuj disvastiĝis tra Eŭropo antaŭ ĉirkaŭ 8,000 jaroj. Estas signoj de konsiderinda genetika aldonaĵo en la armenoj inter 3000 a.K. kaj 2000 a.K. sed ili malpliiĝas je sensignifaj niveloj ekde 1200 a.K., restante stabilaj ĝis hodiaŭ[4].

Analizo de antikva DNA redakti

 
Frua ekspansio de la kulturo Kura-Aras.

En studo publikigita en 2017, la kompletaj mitokondriaj genaroj de 52 antikvaj skeletoj de nunaj Armenio kaj Arcaĥo dum 7.800 jaroj estis analizitaj kaj kombinitaj kun 206 mitokondriaj genaroj de modernaj armenoj kaj antaŭe publikigitaj datumoj de sep najbaraj loĝantaroj (482 homoj).

Periodo Specimenoj
Neolitiko 3
Ĥalkolitiko 1
Kura-Aras 6
Trialeti-Vanadzor 5
Lĝaŝen-Mecamor 29
Urarto 4
Klasika / Mezepoka 4
Moderna 206

Kunfluaj analizoj sugestas, ke la loĝantaro en la regiono rapide pliiĝis post la Lasta Glacimaksimumo antaŭ ĉirkaŭ 18 000 jaroj. Dum la bronzaj kaj feraj epokoj, multaj kompleksaj socioj eliris el distingaj kulturoj kiel Kura-Aras, Trialeti-Vanadzor, Sevan-Arcaĥo, Karmir-Berd, Karmir-Vank, Lĝaŝen-Mecamor, kaj Urarta. Neniuj ŝanĝoj en la virina genprovizo povus esti dokumentitaj, subtenante kulturan difuzan modelon en la regiono (la disvastiĝo de kulturaj aĵoj, kiel ideoj, stiloj, religioj, teknologioj, lingvoj, inter individuoj, ĉu ene de unu kulturo aŭ de unu kulturo al alia).

La studo celis 44 antikvajn homajn skeletojn laŭ establitaj ADN-gvidlinioj de entute 19 arkeologiaj lokoj en Armenio kaj Arcaĥo. Surbaze de kunteksta datado de artefaktoj, iliaj aĝoj estas taksitaj inter 300 kaj 7,800 jaroj aĝaj, kio kovras sep klare difinitajn kulturajn transirojn.

La studo montras, ke modernaj armenoj havas la plej malaltan genetikan distancon inter la antikvaj individuoj en ĉi tiu datumaro, sekvata atente de kartveloj, kompare kun aliaj loĝantaroj en la regiono kiel turkoj, persoj kaj azeroj.

Simileco kun neolitikaj kamparanoj redakti

 
Mapo de Proksima Oriento laŭ malsamaj difinoj

Laŭ studo publikigita en 2015, en kiu genoma vario en 173 armenoj estis analizita kaj komparita kun 78 aliaj tutmondaj loĝantaroj, la armenoj formas distingan genetikan areton kiu ligas la Proksiman Orienton, Eŭropon kaj Kaŭkazon.

La genetika pejzaĝo en la Proksima Oriento havis pli da simileco al Neolitika Eŭropo ol al la nunaj loĝantaroj. La armenoj ŝajnas havi saman similecon kun tiuj neolitikaj kamparanoj same kiel aliaj genetikaj izolitaĵoj en la Proksima Oriento, kiel kipranoj, judoj kaj kristanoj. 29% el armenaj devenoj ŝajnas origini de praula loĝantaro plej bone reprezentata de neolitikaj eŭropanoj. Ĉi tio sugestas, ke ili eble devenas de homoj, kiuj loĝis la Proksiman Orienton dum la neolitika ekspansio de kamparanoj de Proksima Oriento en Eŭropon, komenciĝante antaŭ ĉirkaŭ 8.000 jaroj[5].

Pli frua studo de 2011  ankaŭ montris troan pezon de neolitikaj patraj kromosomoj asociitaj kun la Agrikultura Revolucio. Kolektive ili konsistas 77% el la observataj patraj genlinioj en la Armena Altebenaĵo, 58% en Sasuno kaj mezume 84% en Valo Ararato, Gardman kaj Lago Van[6].

Aldonaĵo dum la Bronzepoko redakti

 
Urarto, kelkfoje konsiderata la unua armena ŝtato.
 
Mapo de la Hitita Imperio en Anatolio.

Demografiaj procezoj de Bronzepoko havis grandan postsekvon sur la genetiko de loĝantaroj en la Armena Altebenaĵo. Armenoj ŝajnas deveni de miksaĵo de diversaj loĝantaroj okazantaj de 3000 a.K al 2000 a.K. Ĉi tiu periodo koincidas kun la kulturo Kura-Aras, la apero de hititoj en Anatolio, gravaj loĝantaraj migradoj post la hejmigo de la ĉevalo kaj la apero de ĉaroj. Ĝi ankaŭ koincidas kun la legenda fondo de la armena nacio en 2492 a.K. Laŭ la Genetika atlaso de homa aldona historio eldonita de Hellenthal en 2014, aldonaĵo ne estas konkludita aŭ estas necerta[7].

Ĝis antaŭ nelonge oni hipotezis, ke la armena popolo migris de Balkanio al la Armena Altebenaĵo, surbaze de verkero de Herodoto en la 5-a jarcento a.K. postulanta parencecon inter armenoj kaj frigianoj. Tamen, la rezultoj de studo pri armena genetiko en 2020 "forte malakceptas" ĉi tiun multjaran rakonton, kaj montras, ke la armenoj estas genetike apartaj de la antikvaj loĝantaroj de Balkanio[8].

Kiel konkludite en pli fruaj studoj, la studo de 2020 reasertas la tavolon de genetika simileco inter modernaj armenoj kaj la antikvaj loĝantoj de la armenaj historiaj regionoj ĉirkaŭ la monto Ararato ekde la ĥalkolitiko. Ĝi malkaŝas "okulfrape altan" nivelon de regiona genetika kontinueco dum pli ol 6000 jaroj kun nur unu mezurebla enigo de mistera sarda- simila popolo dum aŭ ĵus post la meza ĝis malfrua Bronzepoko. Modernaj sardoj, havante la plej altan genetikan similecon al fruaj eŭropaj farmistoj, kiuj migris en Eŭropon de Anatolio kaj enkondukis terkultivadon antaŭ ĉirkaŭ 8,000 jaroj, havas 38-44% de deveno de Irano, stepoj kaj Nordafriko, laŭ diversaj fontoj. Tamen, neniuj mezureblaj signoj de enigo de fontoj similaj al anatoliaj farmistoj aŭ irananoj estis detektitaj, kiuj eble ŝanĝis la genan grupon de la loĝantaro de la Armena Altebenaĵo. La eniro kredeble venis per nordaj migradoj el Proksima Oriento anstataŭ la izolita insulo Sardio, sed ankoraŭ neniu konkludo estis farita pri la identeco de la migrantaj popoloj, nek ĉu la kaŭzo estis kultura aŭ klimata.

Komence de la jaro 1200 a.K., dum la malfrua bronzepoka kolapso, ĉirkaŭ la tempo, kiam la tribo-konfederacio Nairi kaj Urartu komencas aperi en historiaj registroj, signoj de aldonaĵo malpliiĝas al sensignifaj niveloj ĝis hodiaŭ. Ŝajnas, ke disvastigita detruo kaj forlaso de ĉefaj urboj kaj komercaj vojoj kaŭzis la izoladon de la armenoj de ilia ĉirkaŭaĵo, kaj ilian adopton de apartaj kulturo kaj identeco frue en ilia historio, genetike izoligis ilin de grava aldonaĵo tra la sekvaj jarmiloj[9].

Moderna genetika strukturo redakti

 
Y-kromosomaj haplogrupoj de la armenoj.

La genetika pejzaĝo de la Proksima Oriento ŝajnas esti kontinue ŝanĝiĝanta ekde la Bronzepoko. Estas subsahara afrika genfluo antaŭ ĉirkaŭ 850 jaroj en sirianoj, palestinanoj kaj jordanianoj kongruaj kun antaŭaj raportoj pri freŝa genfluo de afrikanoj al levanteniaj loĝantaroj post la arabaj ekspansioj. Ekzistas ankaŭ orientazia deveno en turkoj pro aldonaĵo okazanta antaŭ ĉirkaŭ 800 jaroj koincidante kun la alveno de la selĝukaj turkoj al Anatolio de iliaj originalaj patrujoj proksime al la Arala maro. La enkonduko de ĉi tiuj loĝantaroj ŝajnas ne tuŝi la armenojn signife. Antaŭ ĉirkaŭ 500 jaroj, genetika strukturo ene de la loĝantaro ŝajne disvolviĝis, kio koincidas kun periodo, kiam la armena popolo dividiĝis inter la Otomana Imperio kaj la sinsekvaj iranaj imperioj.

Plej fruaj mencioj redakti

Armenio kaj la armenoj estis menciitaj multfoje ĉe la fino de la ferepoko kaj la komenco de la antikva epoko.

Ebla mencio en luvaj surskriboj redakti

Armenoj (kiel "Hai") estis eventuale menciitaj en la 10-a jarcento a.K. en hieroglifaj luvaj surskriboj el Karkemiŝ[10][11].

Behistun-surskribo redakti

 
Armena tribut-portanto en la Behistun-surskribo

La plej frua registraĵo pri tio, kio unusignife identigeblas kiel armenaj, devenas de la trilingva Behistun-surskribo, verkita iam post la jaro 522 a.K., rilate al lando kaj homoj asociitaj kun ĝi. La sekva tabelo konfirmas la mencion en la tri lingvoj, en kiuj ĝi estis skribita[12]:

Mencioj pri "Armenio" kaj "Armenoj" en la Behistun-surskribo
Malnovpersa lingvo Elama lingvo[13] Akada lingvo
Lando Popolo Lando Popolo Lando Popolo
Kojnoskribo 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴𐎹
Transliterumo a-r-mi-i-n(a) a-r-mi-i-n-y(a) ḫar-mi-nu-ia ḫar-mi-nu-ia-ip KURú-ra-áš-ṭu LUú-ra-áš-ṭa-a-a
Traduko Armenio Armenoj Armenio Armenoj Urarto Urartanoj

La surskriboj kronikas la batalojn kaj konkerojn de Dario la Granda dum la unua Persa Imperio. Multnombraj armenaj homoj estis menciitaj en ili:

  • Dadarsi (aŭ Dādṛšiš / Dadrŝiŝ ), satrapo kaj komandanto, kiu servis al Dario kaj estingis ribelojn, inkluzive plurajn en Armenio[14][15].
  • Araĥa (aŭ Araḫa ), 126-a reĝo de Babilono, kiu ribelis kontraŭ Dario (li asertis esti Nebukadnecar la 4-a, filo de Nabonido).
  • Ĥaldita (aŭ Ḫaldita), la supozata biologia patro de Araĥa.
  • Diversaj aliaj nenomitaj armenaj ribeluloj, gastigantoj, armeanoj kaj gvidantoj, kiuj malakceptis la aŭtoritaton de Dario en Armenio[16].

En la babilona akada versio, tiuj homoj estas nomataj urartanoj[17].

Hekateo el Mileto redakti

 
Reliefo de Araĥa: "Ĉi tio estas Araĥa. Li mensogis, dirante: "Mi estas Nebukadnecar, filo de Nabonido. Mi estas reĝo en Babilono".[18]

La plej frua konata mencio en la greka lingvo estas el fragmento atribuita al greka historiisto Hekateo el Mileto, kiu en iuj fontoj estas datita antaŭ la Behistun-surskribo. En ĝi, li mencias la kalibojn en Pontio, preter la rivero Thermōdōn, kun la armenoj kiel iliaj sudaj najbaroj:

Χάλυβες, περὶ τὸν Πόντον ἔθνος ἐπὶ τῷ Θερμώδοντι, περὶ ὧν Εὔδοξος ἐν πρώτῳ ... Καὶ Χάλυβοι παρ ̓ Ἑκαταίῳ · «πρὸς νότον Χαλύβοισι Ἀρμένιοι δμουρέουσι.»- 

[18]

Kserkso la 1-a redakti

Kserkso la 1-a estis reĝo de aĥemenida Irano post la regado de sia patro, Dario la Granda, kiu aŭtoris la Behistunan Surskribon. Kserkso verkis surskribon en la aĥemenida provinco Armenio iam inter 486–465 a.K., situanta en nuntempa Van, Turkio. La surskribo ankaŭ estas skribita tri lingvoj, en la malnovpersa, elama, kaj en la babilona dialekto de la akada, kaj estas la lasta konata renkonto de la nomo Urartu / Uraŝtu rilate al Armenio[19].

Herodoto redakti

Herodoto mencias la armenan popolon plurfoje en sia libro La Historioj:Apud la kilikianoj , estas la armenoj, alia popolo riĉa je aroj, kaj post la armenoj, la matieni, [...]

Herodoto ankaŭ listigas la etnojn en la persa armeo, kaj asertas, ke armenoj estas setlantoj el Frigio. Tamen ĉi tio estas etiologia etikedo aldonita de la etnografo respondeca pri la listo, kiu sentis devon klarigi, de kie venis ĉiu el la etnoj, la praaj armenoj mem ŝajnas havi neniun scion pri la migrado de siaj prapatroj el Frigio.

 
„ La frigia ekipaĵo tre similis al la Paflagonio, kun nur malgranda diferenco. Kiel diras la makedonoj, ĉi tiuj frigianoj nomiĝis Brigoj, kondiĉe ke ili loĝis en Eŭropo, kie ili estis najbaroj de la makedonoj; sed kiam ili ŝanĝis sian hejmon al Azio, ili ankaŭ ŝanĝis sian nomon kaj estis nomataj Frigianoj. La armenoj, kiuj estas setlantoj el Frigio, estis armitaj kiel la frigianoj. Ambaŭ kune havis kiel komandanton Artokmo, kiu edziĝis al filino de Dario.[20][21] ”

Ĉi tiu skribaĵo ofte estis citita por klarigi la originon de la armenoj kaj la enkondukon de la praarmena lingvo en la sudkaŭkazan regionon. Tamen la plej novaj studoj pri lingvistiko montras, ke la armena lingvo estas tiel proksima al la hindi-irana kiel al la grek-friga. Aldone, arkeologia esplorado ne indikas movadon de homoj el Eŭropo en Armenion, nek la plej novaj studoj pri genetiko, kun la plej nova studo tute malakceptanta la rakonton[22].

Ksenofono redakti

 
Astjago enĉenigita de la reĝo Ciro.

En sia libro pri Ciro, la unua Imperiestro de Persio, Ksenofono skribis pri konversacio inter Ciro kaj la Reĝo de Armenio pri pasinta milito inter la armenoj kaj la medoj gviditaj de Astjago (eventoj antaŭ tiuj menciitaj en la Behistun-surskribo):

 
„ Kiam ĉio estis en ordo, li komencis sian ekzamenon: "Reĝo de Armenio", li diris, "mi konsilas al vi unue en ĉi tiu proceso diri la veron, ke vi povas esti senkulpa de tiu ofendo, kiu estas malamata pli kore ol iu ajn alia. Ĉar mi certigu vin, ke kaptita en nudvizaĝa mensogo plej serioze malhelpas homon kompati. En la sekva loko, "li diris", viaj infanoj kaj viaj edzinoj ĉi tie kaj ankaŭ la ĉeestantaj armenoj scias pri ĉio, kion vi faris; kaj se ili aŭdos vin rakonti ion alian krom la faktoj, ili pensos, ke vi efektive kondamnas vian propran memon suferi la ekstreman punon, se iam mi malkovros la veron"[23].

"Nu, Ciro", diris li, "demandu, kion vi volas, kaj estu certa, ke mi diros la veron, okazu, kio okazos rezulte de tio".

"Diru al mi", diris la alia, "ĉu vi iam militis kun Astjago, la patro de mia patrino, kaj kun la ceteraj Medoj?"

"Jes", li respondis, "mi faris",

"Kaj kiam vi estis konkerita de li, ĉu vi konsentis pagi tributon kaj aliĝi al lia armeo, kien ajn li ordonu al vi iri kaj ne posedi fortikaĵojn?"

"Jen la faktoj".[24] ”

Strabono redakti

Rilate al tempo antikva al li, Strabono mencias Armenion kiu alfrontis Sirion (malnovgreke por Asirio) kaj regantan la tutan Azion (verŝajne kun la signifo Okcidenta Azio) ĝis la tempo de Astjago de la Meda Imperio (ĉ. 585-550 a.K.) de la mano de Ciro de la Persa Imperio (ĉ. 559-530 a.K.), post kiu ĝi konservis sian "antikvan dignon"[25][26][27]:

 
„ En antikvaj tempoj Granda Armenio regis la tutan Azion, post kiam ĝi detruis la imperion de la sirianoj, sed poste, en la tempo de Astjago, ĝi estis senigita de tiu granda aŭtoritato fare de Ciro kaj la Persoj, kvankam ĝi daŭre konservis grandan parton de ĝia antikva digno; kaj Ekbatano estis vintra loĝejo por la persaj reĝoj, kaj same por la makedonoj, kiuj post renverso de la persoj okupis Sirion; kaj ankoraŭ hodiaŭ ĝi donas al la reĝoj de la partoj la samajn avantaĝojn kaj sekurecon.[28] ”

Historiografio redakti

 
Panorama vido de la kaverna arkeologia komplekso Areni 1.

Historiistoj kaj armenologoj provis klarigi la originon de la armena popolo, sed nenio decida estis malkovrita ĝis nun. La nuna konsento estas, ke la armena popolo aperis kiel rezulto de kunfandiĝo inter la diversaj popoloj, kiuj loĝis la montaran regionon konatan en la Ferepoko per diversaj formoj de la nomo Urartu (alinome, Uruatri, Uraŝtu, kaj Ararat). La procezo de fuzio supozeble estis akcelita per la formado de Urartu kaj kompletigita per la sukcedado de armenaj sferoj.

Akademiuloj ankaŭ konsideris la etimologiajn radikojn de la radikoj Armen- kaj Haj-, de kiuj devenas la modernaj eksonimoj kaj endonimoj de Armenio kaj armenoj, por proponi kandidatojn por grupoj (t.e. praarmenoj), kiuj eble kontribuis al la armena etnogenezo. Ĉi tiuj proponoj estas nur spekulativaj kaj estas plejparte bazitaj sur geografia proksimeco, simileco inter nomoj, lingvistiko kaj ekstrapoladoj faritaj de konataj historiaj eventoj de la epoko.

Oni supozis, ke la jenaj kulturoj, popoloj kaj politikoj kontribuis al la etnogenezo de la armena popolo.

Prahistoriaj kulturoj redakti

 
Ora pokalo de la kulturo Trialeti. Nacia Muzeo de Kartvelio, Tbiliso.

Estas pruvoj de kulturoj de la epokoj Neolitiko, Ĥalkolitiko kaj Bronzepoko en landoj historie kaj nuntempe loĝataj de armenaj homoj, datiĝantaj ĉirkaŭ 4000 a.K. Arkeologiaj esploroj en 2010 kaj 2011 ĉe la kaverna komplekso Areni-1 rezultigis la malkovron de la plej fruaj konataj ledaj ŝuoj, jupoj kaj vinproduktaj instalaĵoj de la mondo.

Ekde 2200 a.K. ĝis 1600 a.K., la kulturo Trialeti-Vanadzor floris en Armenio, suda Kartvelio kaj nordorienta Turkio. Oni konjektis, ke temas pri hindeŭropa kulturo. Aliaj eventuale rilataj kulturoj estis disvastigitaj tra la Armena Altebenaĵo dum ĉi tiu tempo, nome en la regionoj Aragaco kaj Lago Sevan.

Armani kaj Subartu redakti

 
Akada soldato de Naram-Sin, Li portas ujon el anatolia stilo.[29]

Fakuloj komence de la 20-a jarcento sugestis, ke la nomo "Armenio" eble estis registrita unuafoje sur surskribo, kiu mencias Armani (aŭ Armânum) kune kun Ibla, el teritorioj konkeritaj de Naram-Sin (2300 a.K.) identigitaj kun akada kolonio en la nuna regiono Dijarbakiro; tamen la precizaj lokoj kaj de Armani kaj Ibla estas neklaraj. Kelkaj modernaj esploristoj metis Armani (Armi) en la ĝeneralan areon de moderna Samsat, kaj sugestis, ke ĝi estis loĝata, almenaŭ parte, de frua hindoeŭrop-parolanta popolo. Hodiaŭ, la modernaj asirianoj (kiuj tradicie parolas novaramean, ne akadan) nomas la armenojn per la nomo Armani. Tutmoso la 3-a de Egiptio, en la 33-a jaro de sia regado (1446 a.K.), menciis kiel homojn de "Ermenen", asertante ke en ilia lando "ĉielo ripozas sur siaj kvar kolonoj". Armenio estas eventuale ligita al Manna, kiu povas esti identa al la regiono Minni menciita en la Biblio. Tamen, kion ĉiuj ĉi atestoj raportas, ne povas esti determinita kun certeco.

Hajasa-Aci redakti

Hititaj surskriboj deĉifritaj en la 1920-aj jaroj de la svisa erudiciulo Emil Forrer atestas pri la ekzisto de montara lando, la hajasa kaj/aŭ la acia, kuŝanta ĉirkaŭ la lago Van. Pluraj elstaraj aŭtoritatoj konsentas pri situado de Aci en la nordo de Iŝuvo. Aliaj vidas la lokojn Hajasa kaj Aci kiel identaj.

Registraĵoj de la epoko inter Telipinu kaj Tudalija la 3-a estas nekompletaj. La hititoj ŝajne forlasis sian ĉefurbon en Hattusa kaj transloĝiĝis al Sapinuvo sub unu el la pli fruaj reĝoj Tudalija. En la frua 14-a jarcento a.K., Sapinuvo ankaŭ estis bruligita. Hattusili la 3-a registris tiuepoke ke Aci "igis de Samuha ĝian limon". La moderna kartvela termino someĥi "armena" eble finfine devenas de Samuha.

Frigoj kaj Muŝkioj redakti

Unu el la komunaj teorioj por la enkonduko de la armena lingvo en la Armenan Altebenaĵon, devenanta de la aserto de Herodoto, ke la armenoj estis frigaj setlantoj, estas ke ĝi alvenis pere de frigoj kaj/aŭ parencaj popoloj konataj kiel la muŝkioj, kiel prabalkan-parolantaj setlantoj retroaktive nomitaj armeno-frigoj, kiuj jam ekloĝis en la okcidentaj partoj de la regiono antaŭ la starigo de Urartu, kaj fariĝis la reganta elito sub la Meda Imperio, sekvita de la Aĥmenida dinastia Imperio. Laŭ Igor Diakonoff, la Muŝki estis traka-friga grupo kiu portis sian praarmenan lingvon de la Balkanoj tra Malgranda Azio, miksante ĝin kun la hurida lingvo (kaj kun urarta lingvo) kaj la luva lingvo survoje. Diakonoff teoriadis, ke la radiko de la nomo Muŝki estis "Muŝ" (aŭ eble "Mus", "Mos" aŭ "Moŝ") kun la aldono de la armena plurala sufikso -k. Armen Petrosjan klarigas ĉi tion, sugestante ke -ki estis praarmena formo de la klasika armena -k kaj etimologie ligas la vorto "Muŝ" kun la signifo "laboristo" aŭ "agrikulturisto".

Tamen, malgraŭ la asertoj de Diakonoff, la ligo inter la muŝkia kaj armena lingvoj estas nekonata kaj kelkaj modernaj erudiciuloj malakceptis rektan lingvan rilaton se la muŝkioj estis trakoj aŭ frigoj. Aldone, genetika esplorado ne subtenas signifan aldonaĵon en la armenan nacion post 1200 a.K., farante la muŝkiojn, se ili efektive migris de balkana aŭ okcidenta anatolia patrujo dum aŭ post la Bronzepoka Kolapso, neverŝajnaj kandidatoj por la praarmenoj. Tamen, ĉar aliaj lokigis (almenaŭ la orientan) muŝkan patrujon en la Armena altebenaĵo kaj sudkaŭkaza regiono, eblas ke almenaŭ kelkaj el la muŝkioj estis armenlingvanoj aŭ parolantoj de proksime rilata lingvo.

 
Prabalkanaj popoloj kaj siaj respektivaj lingvoj en Orienta Eŭropo kaj Anatolio inter la 5a kaj la 1a jarcento a.K.

Oni konjektis, ke la muŝkioj (kaj iliaj aliancanoj, la urumu-oj) estis ligitaj al la disvastiĝo de la tiel nomata transkaŭkaza ceramika varo, kiu aperis tiel okcidente kiel moderna Elazig, Turkio fine de la dua jarmilo antaŭ Kristo. Oni kredas, ke ĉi tiu ceramika varo estis disvolvita en la regiono de Suda Kaŭkazio, eble de la kulturo Trialeti-Vanadzor origine, kio sugestas orientan patrujon por la muŝkioj.

Plinio en la 1-a jarcento post Kristo mencias Moscheni en suda Armenio ("Armenio" tiutempe etendiĝanta suden kaj okcidente al Mediteraneo, limanta kun Kapadocio). En bizanca historiografio, Moschoi estis nomo ekvivalenta aŭ konsiderata kiel la prapatroj de "kapadocanoj" (Eŭsebio) kun sia ĉefurbo ĉe Mazaka (pli posta Caesarea Mazaca, moderna Kayseri). Laŭ armena tradicio, la urbo Mazaka estis fondita de Miŝak (Misak, Moŝok), kuzo kaj generalo de la legenda patriarko Aram. Akademiuloj proponis ligon inter la nomo Miŝak kaj Muŝki.

La armena regiono Mosk kaj la urbo Muŝ, Turkio, eble devenigas siajn nomojn de la muŝkioj.

Laŭ profesoro James R. Russell de la Universitato de Harvardo, la kartvela nomo por armenoj Someĥi konservas la malnovan nomon de la muŝkioj. Tamen ekzistas aliaj teorioj pri la originoj de ĉi tiu eksonimo ankaŭ.

Urarto redakti

 
Urarta diaĵo

Urarto (alinome Ararat, Uraŝtu) estas la geografia nomo uzata dum la Ferepoko por la regiono, kiu poste estis konata kiel la Armena Altebenaĵo. La kunularo, kiu aperis en la regiono kiel konfederacio de triboj, estis la Reĝlando Van, kiu estis centrita ĉirkaŭ Lago Van en nuntempa Turkio. La regno ekregis meze de la 9-a jarcento a.K., sed iom post iom malpliiĝis kaj fine estis konkerita de la iranaj medoj komence de la 6-a jarcento a.K.  La geopolitika regiono reaperos kiel Armenio baldaŭ. Estante heredantoj de la urarta sfero, la plej fruaj identigeblaj prapatroj de la armenoj estas la popoloj de Urarto. La urarta konfederacio unuigis la malsimilajn popolojn de la altebenaĵoj, kiuj komencis procezon je intermiksiĝo de la popoloj kaj kulturoj (inkluzive de supozeblaj armenaj triboj) kaj lingvoj (eble inkluzive de la praarmena lingvo) ene la altebenaĵoj. Ĉi tiu miksado finfine kulminis per la apero de la armenoj kiel la reganta kunularo kaj kulturo de la Armena Altebenaĵo, kaj kiel la rektaj posteuloj kaj heredantoj de la urarta regado.

Laŭ historiisto M. Chahin:

 
„ Urarta historio estas parto de armena historio, en la sama senco, ke la historio de la antikvaj britoj estas parto de la angla historio, kaj tiu de la gaŭloj estas parto de la franca historio. La armenoj povas laŭleĝe postuli, per Urarto, historian kontinuecon de ĉirkaŭ 4000 jaroj; ilia historio estas inter tiuj de la plej antikvaj popoloj en la mondo. ”

Laŭ la armena tradicio, la medoj helpis la armenojn starigi la orontidan dinastion (Jervanduni). Ĉi tio indikas du scenejojn, ĉu medoj poste konkeris Urarton, kaŭzante ĝian postan forpason, aŭ Urarto konservis sian sendependecon kaj potencon, trapasante nuran dinastian ŝanĝon, kiel loka armena dinastio aŭ dinastioj (la Hajkazunidoj kaj/aŭ la Orontidoj) renversis la regantan familion kun la helpo de la meda armeo. Praaj fontoj subtenas ĉi tiun lastan version: Ksenofono, ekzemple, asertas, ke Armenio, regata de orontida reĝo, ne estis konkerita ĝis la regado de la meda reĝo Astjago (585-550 a.K.), longe post la meda invado de la fino de la 7-a jarcento a.K.. Simile, Strabono (1-a jarcento antaŭ Kristo - 1-a jarcento post Kristo) skribis, ke "en antikvaj tempoj Granda Armenio regis la tutan Azion, post kiam ĝi detruis la imperion de la sirianoj, sed poste, en la tempo de Astjago, ĝi estis senigita de tiu granda aŭtoritato [...]."

 
La Armena satrapio sub la orontida dinastio

Mezepokaj armenaj kronikoj konfirmas la grekajn kaj hebreajn fontojn. Aparte, Moseo de Ĥoreno skribis ke la armena reĝo Skajordi Hajkazuni estis politika malamiko de Asirio dum la regado de Sanĥerib (705-681 a.K.), kiu estis samtempa kun la regado de Argiŝti la 2-a. La filo de Skajordi, Parujr Hajkazuni (ankaŭ konata kiel Parujr Skajordi), helpis Cjaksaron kaj liajn aliancanojn konkeri Asirion, pro kio Cjaksaro rekonis lin kiel la reĝon de Armenio. Laŭ Moseo de Ĥoreno, Medujo konkeris Armenion nur multe poste, sub Astjago. Eblas, ke la lasta urarta reĝo, Rusa la 4-a, havis rilatojn kun la estonta alvenanta armena Orontida dinastio.

Kun la regiono reunuiĝinta denove sub Armenio, la malsimilaj popoloj de la regiono miksiĝis kaj fariĝis pli unuecaj kaj unueca identeca sento disvolviĝis, kaj la armena lingvo fariĝis la superrega lingvo.

Armenologo Armen Petrosjan proponis, ke la potenca konfederacio Etiuni, situanta en la nuna teritorio de nordorienta Turkio kaj Armenio, eble estis la nomo, kiun la urartanoj uzis por la armenlingvaj triboj. Laŭ kaj urartaj kaj asiriaj registraĵoj, la Etiunidoj estis malamikaj al la urarta regado. Tribaj nomoj kiel Uduri, Uelikuni, Lusa, same kiel la persona nomo Diasuni, povas esti el armenaj originoj.

Ĉeesto de la armena lingvo redakti

 
Mesrop Maŝtoc kreinto de la armena alfabeto kaj tradukinto de la Biblio. Normiganto de la armena klasika lingvo.

La skriba lingvo, kiun uzis la politika elito de la reĝlando, estas nomata urarta, kiu aperas en kojnskribaj surskriboj en Armenio kaj orienta Turkio. Oni ne scias, kia lingvo estis parolata de la popoloj de Urarto dum la ekzisto de la reĝlando Van, sed ekzistas lingvaj pruvoj pri kontakto inter la praarmena lingvo kaj la urarta lingvo en frua dato (iam inter la 3a—2a jarmilo a.K.), okazanta antaŭ la formiĝo de Urarto kiel reĝlando.

La ĉeesto de loĝantaro, kiu parolis praarmenan en Urarto antaŭ ĝia forpaso, estas spekulata, sed la ekzisto de urartaj vortoj en la armena lingvo sugestas fruan kontakton inter la du lingvoj kaj longa dulingvismo ĉe la armenoj. Estas ĝenerale supozite ke praarmenlingvanoj eniris Anatolion ĉirkaŭ 1200 a.K., dum la Bronzepoka kolapso, kiu estis tri ĝis kvar jarcentojn antaŭ la apero de la Urarta reĝlando. Sendepende de tio, la urarta konfederacio kunigis la diversajn popolojn de la altebenaĵoj, kiuj komencis procezon je intermiksiĝo de la popoloj kaj kulturoj (probable inkluzive armenajn tribojn) kaj lingvojn (probable inkluzive la praarmenan) ene de la altebenaĵoj. Ĉi tiu miksado finfine kulminis per la apero de la armena lingvo kiel la reganta lingvo en la regiono.

Alia teorio sugestas, ke armenoj estis triboj indiĝenaj de la nordaj bordoj de la lago Van aŭ de la norda periferio de Urarto (eble kiel la Hajasanoj, Etuini, kaj/aŭ Diauehi, kiuj ĉiuj estas konataj nur de referencoj lasitaj de najbaraj popoloj kiaj la hititoj, urartanoj kaj airianoj). Dum la urarta lingvo estis uzita de la reĝa elito, la loĝantaro, kiun ili regis, eble estis plurlingva, kaj pluraj el ĉi tiuj triboj parolis armenan.

Aldono al ĉi tiu teorio, subtenata de la oficiala historiografio de Armenio kaj fakuloj pri asiriaj kaj urartaj studoj kiel Igor M. Diakonoff, Giorgi Melikiŝvili, Miĥail Nikolskij kaj Ivan Mestĉaninov, sugestas, ke la urarta estis nur la formala skriba lingvo de la ŝtato, dum ĝiaj loĝantoj, inkluzive la reĝan familion, parolis la armenan. Ĉi tiu teorio ĉefe dependas de la fakto, ke la urarta lingvo uzata en la kojnskribaj surskriboj estis tre ripetema kaj malabunda en vortprovizo (havanta nur 350–400 radikojn). Krome, dum pli ol 250 jaroj da uzado, ĝi montras neniun evoluon, kio estas indikita ke la lingvo ĉesis esti parolata antaŭ la tempo de la surskriboj aŭ estis uzita nur por oficialaj celoj.

Kompleta teorio, sugestita de Tamaz V. Gamkrelidze kaj Ivanov en 1984, lokigas la pra-hindeŭropan patrujon (la loko, el kiu hindeŭropa lingvo estus naskiĝinta) en la Armena Altebenaĵo, kio implicus la ĉeeston de praarmenoj en la areo dum la tuta vivo de la urarta ŝtato. La armena hipotezo subtenas la teorion, ke la urarta lingvo ne estis parolata, sed simple skribita, kaj postulas, ke la armena lingvo kiel surloka disvolviĝo de antaŭhindeŭropa lingvo en la 3-a jarmilo antaŭ Kristo.

Apero de Armenio redakti

La orontida dinastio, ankaŭ konata per sia denaska nomo Eruandid aŭ Jervanduni, estis hereda armena dinastio kaj la regantoj de la anstataŭa ŝtato al la ferepoka reĝlando Urarto (Ararat). La orontidoj establis sian superecon super Armenio ĉirkaŭ la tempo de la skita kaj meda invado en la 6-a jarcento a.K.

Membroj de la Orontida dinastio intermite regis Armenion dum la periodo de la 6-a jarcento antaŭ Kristo ĝis almenaŭ la 2-a jarcento antaŭ Kristo, unue kiel klientaj reĝoj aŭ satrapoj de la Meda kaj Aĥemenida imperioj, kiuj establis sendependan reĝlandon post la kolapso de la Aĥemenida imperio, kaj poste kiel reĝoj de Sofeno kaj Komageno, kiuj fine cedis al la Romia Imperio. La orontidoj estas la unua el la tri reĝaj dinastioj, kiuj sinsekve regis la antikvan Reĝlandon Armenio (321 a.K. - 428 p.K.).

Malmulto estas konata ĉirkaŭ la originoj de la Orontida dinastio. Kelkaj historiistoj kredas ke la orontidaj reĝoj estis de armena aŭ urarta origino. Krome, historiistoj kredas, ke la dinastio eble havis iranan originon per ebla rilato kun la aĥemenidoj, ĉu per geedzeco, ĉu per sango.

La nomo Orontes estas la helenigita formo de vira nomo de irana origino; Ru Ervand en la malnova armena lingvo. La nomo estas menciita nur en la greka lingvo (greke: Ὀρόντης ). Ankaŭ ekzistas la avesta ligo Auruuant (kuraĝa, heroo) kaj Mez-Persa Aruand (moderna persa اروند Arvand). Kelkaj sugestis kontinuecon kun la hitita nomo Arnuwanda. Diversaj grekaj transskribaĵoj de la nomo en klasikaj fontoj estas literumitaj kiel Orontes, Aruandes aŭ Ardoates. La ĉeesto de ĉi tiu dinastio estas atestita de almenaŭ 400 a.K., kaj ĝi povas montriĝi kiel originaj regantoj de Armavir kaj poste de Jervandaŝat. Armaviro estas nomata la "unua ĉefurbo de la orontida dinastio", kelkaj greklingvaj surskriboj estis trovitaj, sed la penetro de helena civilizo en Armaviro ŝajnas esti limigita.

La preciza dato de la fondo de la Orontida dinastio estas diskutita de fakuloj ĝis hodiaŭ, sed ekzistas konsento, ke ĝi okazis post la detruo de Urarto fare de la skitoj kaj medoj ĉirkaŭ la jaro 612 a.K.

Religio redakti

 
Statuo de Vahagn la mortiganto de drakoj en Erevano

Oni kredas, ke la plej fruaj religiaj kredoj de la armenoj estis miksaĵo de hindeŭropaj, mezopotamiaj kaj indiĝenaj anatoliaj kredoj. Indiĝenaj dioj kaj diinoj adoritaj inkludis Ar (Arev, Areg), Тоrk Аngеgh, Astghik , Ajg, Vanatur, kaj aliajn.

Dum meda kaj persa superregado, iranaj religiaj influoj ekmiksiĝis kun indiĝenaj armenaj kredoj, kondukante al kultado de novaj, sinkretaj diaĵoj kiel Mihr, Aramazd, Vahagn kaj Anahit.

Kristanismo disvastiĝis en la lando jam en 40 p.K. Tiridato la 3-a de Armenio (238-314) igis kristanismon la ŝtata religio en 301, parte, spite al la Sasanida Imperio, ŝajnas, iĝante la unua oficiale kristana ŝtato, dek jarojn antaŭ la Romia Imperio donis al kristanismo oficialan toleremon sub Kajo Galerio, kaj 36 jarojn antaŭ ol Konstanteno la Granda estis baptita. Antaŭ tio, dum ĉi-lasta parto de la parta periodo, Armenio estis ĉefe zaratuŝtra lando.

Vidu ankaŭ redakti

Referencoj redakti

  1. ↑ Chahin, M.. (2001) The kingdom of Armenia : a history, 2‑a eldono, Richmond, Surrey: Curzon, p. 177. ISBN 0-7007-1452-9. OCLC 46908690. “The earliest references to Armenia were made by Hecataus of Miletus (c. 525 BC), Darius the Great in his celebrated inscriptions at Behistun (c. 520 BC), Herodotus (c. 450 BC), Xenophone (ĉ. 400 BC), Strabo (ĉ. 45 BC) and later classical writers.”.
  2. ↑ Borisovich Piotrovskiĭ, Boris. (1969) Urartu, Ancient civilizations, Archaeologia mundi. the University of Michigan: Cresset Press. “Uruatri kaj Nairi en la Dua Jarmilo a.K. Kaj ĝi fakte estas el asiraj dokumentoj de la 13-a jarcento a.K. ke ni akiru niajn unuajn definitivajn informojn pri la popoloj de la armenaj altebenaĵoj.”.
  3. ↑ Eight Millennia of Matrilineal Genetic Continuity in the South Caucasus (June 29, 2017). Arkivita el la originalo je 2020-02-04. “Por prilumi la patrinan genetikan historion de la regiono, ni analizis la kompletajn mitokondriajn genarojn de 52 antikvaj skeletoj de aktualaj Armenio kaj Artaakho dum 7.800 jaroj kaj kombinis ĉi tiun datumaron kun 206 mitokondriaj genaroj de modernaj armenoj. Ni ankaŭ inkluzivis antaŭe eldonitajn datumojn de sep najbaraj loĝantaroj (n = 482). Kunfluaj analizoj sugestas, ke la loĝantaro en ĉi tiu regiono rapide pliiĝis post la Lasta Glacieja Maksimumo ĉ. 18 kya. Ni trovas, ke la plej malalta genetika distanco en ĉi tiu datumaro estas inter modernaj armenoj kaj antikvaj individuoj, kiel ankaŭ reflektas en retaj analizoj kaj diskriminacia analizo de ĉefaj eroj.
    [...]
    Entute 19 arkeologiaj lokoj estas reprezentitaj, kovrante grandajn partojn de Armenio same kiel Artaakha (Figuro 1), kaj taksataj aĝaj inter 300–7800 jaroj surbaze de kunteksta datado de artefaktoj. Ĉi tiu tempodaŭro estas akompanata de almenaŭ sep klare difinitaj kulturaj transiroj: Neolitiko, Kalkolitiko, Kura-Araxes, Trialeti-Vanadzor 2, Lchashen-Metsamor, Urartian kaj Armena Klasika / Mezepoka (Figuro 1).”.
  4. ↑ (21 October 2015) “Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations”, European Journal of Human Genetics 24 (6), p. 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. “Niaj provoj sugestas, ke armenoj havis neniun signifan miksaĵon kun aliaj loĝantaroj en sia lastatempa historio kaj tiel estis genetike izolitaj ekde la fino de la bronza epoko, antaŭ 3000 jaroj.”. 
  5. ↑ (2019-12-30) “Genetic evidence for an origin of the Armenians from Bronze Age mixing of multiple populations | European Journal of Human Genetics”, European Journal of Human Genetics 24 (6), p. 931–936. doi:10.1038/ejhg.2015.206. 
  6. ↑ Neolithic patrilineal signals indicate that the Armenian plateau was repopulated by agriculturalists (16 November 2011). Arkivita el la originalo je 5an de februaro 2020.
  7. ↑ A genetic atlas of human admixture history. Arkivita el la originalo je 2019-09-02.
  8. ↑ (2020-06-24) “AN ADMIXTURE SIGNAL IN ARMENIANS AROUND THE END OF THE BRONZE AGE REVEALS WIDESPREAD POPULATION MOVEMENT ACROSS THE MIDDLE EAST”, bioRxiv (en), p. 2020.06.24.168781. doi:10.1101/2020.06.24.168781. “Ni montras, ke la armenoj efektive restis nemiksitaj tra la neolitiko kaj almenaŭ ĝis la unua parto de la bronza epoko, kaj ne sukcesas trovi ajnan subtenon por historiaj sugestoj de Herodoto pri kontribuo de Balkanio. Tamen ni ja detektas genetikan enigon de sard-similaj prauloj dum aŭ tuj post la mez-malfrua bronza epoko. Simila kontribuaĵo proksimume samtempe estis detektita en orienta Afriko, sugestante grandskalan movadon kaj nordan kaj sudan de la Proksima Oriento. Ĉu tia grandskala loĝantara movado estis rezulto de klimataj aŭ kulturaj ŝanĝoj estas neklare, same kiel la vera fonto de genfluo restas malferma demando, kiu devas esti traktita en estontaj antikvaj DNA-studoj. [...] Ni fokusis solvi multjaran enigmon pri la genetikaj radikoj de armenoj. Kvankam la balkana hipotezo estis delonge konsiderata la plej kredinda rakonto pri la origino de la armenaj, niaj rezultoj forte malakceptas ĝin, montrante, ke modernaj armenoj estas genetike apartaj kaj de la antikvaj kaj aktualaj loĝantaroj de Balkano. Male, ni konfirmis la ŝablonon de genetika afineco inter la modernaj kaj antikvaj loĝantoj de la Armena Altlando ekde la colalkolitiko, kiu estis komence identigita en antaŭaj studoj. [...] Sardoj havas la plej altan afinecon al fruaj eŭropaj kamparanoj[...]”. 
  9. ↑ (March 2018) “The genomic history of southeastern Europe”, Nature (en) 555 (7695), p. 197–203. doi:10.1038/nature25778. “Farming was first introduced to Europe in the mid-seventh millennium BC, and was associated with migrants from Anatolia who settled in the southeast before spreading throughout Europe.”. 
  10. ↑ J. D. Hawkins. Building Inscriptions of Carchemish: The Long Wall of Sculpture and Great Staircase. Anatolian Studies Vol. 22. British Institute of Ankara. (1972). p. 109. [1]
  11. ↑ A.E. Redgate. Reviewed Work: The Pre-History of the Armenians by Gabriel Soultanian. Cambridge University Press. (2007). p. 175. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London Vol. 70, No. 1 (2007), pp. 175. [2]
  12. ↑ ARMENIA and IRAN i. The Achaemenid province – Encyclopaedia Iranica (2019-12-14). Arkivita el la originalo je 2019-12-14. Alirita 2020-01-03.
  13. ↑ Wayback Machine (2019-08-01). Arkivita el la originalo je 2019-08-01. Alirita 2020-01-05. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2019-08-01. Alirita 2020-10-28.
  14. ↑ Arakha (Nebuchadnezzar IV) - Livius (2019-08-31). Arkivita el la originalo je 2019-08-31. Alirita 2020-01-03.
  15. ↑ Nebuchadnezzar (2019-06-09). Arkivita el la originalo je 2019-06-09. Alirita 2020-01-03.
  16. ↑ Behistun (3) - Livius (2019-11-28). Arkivita el la originalo je 2019-11-28. Alirita 2020-01-03.
  17. ↑ Darius I. The Sculptures and Inscription of Darius the Great on the Rock of Behistûn in Persia.
  18. ↑ 18,0 18,1 Behistun, minor inscriptions DBb inscription- Livius.
  19. ↑ Dandamaev, M. A.. (1989) A political history of the Achaemenid Empire. Leiden: E.J. Brill, p. 122. ISBN 90-04-09172-6. OCLC 22096527. “[…] This time the insurgence was led by a certain Arakha, the son of Haldita, […]. In the Old Persian and Elamite versions of the Behistun text he is called an Armenian, while in the Akkadian version he is referred to as an Urartian.”.
  20. ↑ Müller, Theodor. (1841) Fragmenta historicorum Graecorum ...: Apollodori Bibliotheca cum fragmentis (latine). Firmin Didot.
  21. ↑ . Digital Fragmenta Historicorum Graecorum (DFHG) (angle). Alirita 2020-01-05.
  22. ↑ Yamauchi, Edwin M.. (2003) Foes from the northern frontier : invading hordes from the Russian steppes. Eugene, OR: Wipf and Stock Pub, p. 36. ISBN 1-59244-214-5. OCLC 54451068. “The name Urashtu (a variant for Urartu) is encountered for the last time in the inscriptions of Xerxes (486–465). In the trilingual texts of Darius (522–486) the Old Persian word which corresponds to the Akkadian Urashtu is Armina.”.
  23. ↑ Drews, Robert. (2017) Militarism and the Indo-Europeanizing of Europe. ISBN 978-1-138-28272-8. OCLC 957682709. “La Persa Armeo-Listo en Herodoto (7.73) havas la armenajn kaj frigiajn brigadojn kune, sub la ordonrajto pri Artochmes, kaj identigas la la armenajn kiel "apoikoi" de la frigianoj. Tio tamen estas etiologia etikedo: la etnografo respondeca pri la listo sentis devon klarigi, de kie venis ĉiu el la diversaj "etnoj", kiujn li menciis. Male al Herodoto kaj lia fonto, la antikvaj armenoj ŝajnas ne scii pri la migrado de siaj prapatroj el Frigio”.
  24. ↑ Xenophon, Cyropaedia, Book 3, chapter 1. Alirita 2020-01-07.
  25. ↑ Clackson, James P.T.. (2008) “Classical Armenian”, The Ancient Languages of Asia Minor. Nov-Jorko: Cambridge University Press, p. 124.
  26. ↑ Vavroušek P.. (2010) “Frýžština”, Jazyky starého Orientu. Praha: Univerzita Karlova v Praze, p. 129. ISBN 978-80-7308-312-0.
  27. ↑ J. P. Mallory. (1997) Encyclopedia of Indo-European culture. London: Fitzroy Dearborn Publishers, p. 419. ISBN 9781884964985.
  28. ↑ (2016) “3: Cyrus, Astyages and Tigran: classical sources and Iranian orality”, Greek Texts and Armenian Traditions, TotalBoox, De Gruyter. ISBN 978-3-11-048866-1. OCLC 969029189.
  29. ↑ (1970) “An Akkadian Victory Stele”, Boston Museum Bulletin 68 (354), p. 239. 
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Origino_de_la_armenoj&oldid=8394756"