Bretonio
Tiu artikolo temas pri la historia kaj kultura Bretonio. Se vi celas la francan regionon, kies areo estas malpli vasta, alklaku Bretonio (franca regiono)
| Bretonio | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
 |  | ||||
| Flago | Blazono | ||||
| |||||
| Lando | Francio | ||||
| - koordinatoj | 48° 0′ 0″ N, 3° 0′ 0″ U (mapo)48-3Koordinatoj: 48° 0′ 0″ N, 3° 0′ 0″ U (mapo) | ||||
| Plej alta punkto | Roc'h Ruz [+] | ||||
| Akvokolektejo | 34 022 km² (3 402 200 ha) [+] | ||||
| Areo | 34 022 km² (3 402 200 ha) [+] | ||||
| Loĝantaro | 4 687 381 [+] (2016) | ||||
| Denseco | 137,77 loĝ./km² [+] [+] | ||||
| Horzono | UTC+01:00, UTC+02:00 [+] | ||||
|
|||||
|
|||||
|
|||||
 |
|||||
| Bretonio | |||||
 Vikimedia Komunejo: Bretagne [+] |
|||||
Bretonio aŭ Bretonujo estas vasta duoninsulo situanta okcidente de la Eŭropa kontinento inter la manika markolo norde kaj la atlantika oceano okcidente kaj sude. Ĝi estas unu el la ses keltaj nacioj, laŭ vidpunkto lingvistika, etnologia kaj historia. Ekzistas flago, la Gwenn ha Du (blanko kaj nigro) kaj nacia himno, Bro gozh ma zadoù (Antikva lando de miaj patroj). Nuntempe estas parolataj du endogenaj lingvoj – la galoa kaj la bretona lingvo – kaj unu ekzogena lingvo – la franca lingvo – kiu estas la ununura oficiala kaj komprenata de ĉiuj.
Ekde la fino de la romia imperio, miloj da migrantoj devenantaj de Britio ekloĝas la okcidentan parton de tio kio estis tiam nomita Armoriko. Tiuj konstituis reĝlandon en la 9-a jarcento kiu poste fariĝis duklando. En 1532, ĝi iĝas "fremda provinco" en la Franca reĝlando ĝis la franca revolucio, dum kiu, en 1790, ĝi perdis sian apartan statuton. Ĝi estas poste apartigita en du francajn regionojn: 80 % en Bretonio (franca regiono) kaj 20 % en Luarlandoj.
La nomo Bretonio estas parenca al tiu de Britio, ĉar temis pri la sama popolo. Cetere, en aliaj lingvoj, la du nomoj estas tutsamaj, malsamigataj per la prefikso malgranda (Bretonio) kaj granda (Britio). Ĝia bretonlingva nomo, Breizh (/bʁejs/ laŭ IFA) estas literumita per ZH por akordigi la eksan skribmanieron, kiu ekzistis por la nordo kaj okcidento (Breiz), kun tiu de la sudo (Breih). Breizh estas kutime mallongigata BZH. ISO-kodo de la regiono estas FR-E. En la galoa lingvo ĝi nomiĝas Bertaèyn kaj en la franca lingvo, Bretagne.
Geografio
redakti
 |
Bretonio kuŝas sur 34 034 km², el kiuj 27 209 km² estas en la franca regiono Bretonio. La bretona marbordo estas tre rifa, kun multnombraj najbaraj insuletoj kaj la tuta longeco proksimas 3 000 km. Tradicie oni distingas la marbordajn regionojn (Arvor en la bretona) de la centraj regionoj (Argoat, t.e. la arbaro). En centra Bretonio situas la Arbaro de Brocéliande, plej granda arbaro de Bretonio kaj hejmlando de multaj legendoj, interalie la artura legendo.
La klimato estas tre ŝanĝiĝema kaj, pro la marborda situo, konstante mezvarma kaj pluvema. Sed nebulpluvoj estas multe pli kutimaj ol veraj ŝtormaj pluvegoj. La komuna klaĉo pri Bretonio estas ke ĉiam pluvas, sed tio ne estas vera.
En la okcidenta Bretonio staras la montaron Menez Are (aŭ Monto Are en la esperanta), parto de la armorika montaro, naskita dum la paleozoika erao. Nuntempe ĝi estas nur granitaj montetoj, kies plej alta monto, la Roc'h Ruz, kulminas je 385,01 m super la marnivelo. Tiu montaro, kiu emerĝas el la erikejo, tre similas al tiuj de Irlando kaj Kimrio.
Subdividaĵoj
redaktiDepartementoj
redaktiLa oficiala dividaĵo de Bretonio estas en francaj departementoj:
| Bretona nomo | Franca nomo | Areo (km²) | Loĝantaro (Censo de 1999) | Denseco (homoj/km²) |
|---|---|---|---|---|
| Aodoù-an-Arvor | Côtes-d'Armor | 6 878 | 542 373 | 79 |
| Il-ha-Gwilen | Ille-et-Vilaine | 6 775 | 903 400 | 133 |
| Liger-Atlantel | Loire-Atlantique | 6 815 | 1 134 266 | 166 |
| Mor-Bihan | Morbihan | 6 823 | 643 873 | 94 |
| Penn-ar-Bed | Finistère | 6 733 | 852 418 | 127 |
Diocezoj
redakti
La bretona teritorio estis tradicie dividita per diocezoj, kiuj, eĉ se ili ne plu validas nuntempe, ankoraŭ estas ofte aludita.
| Bretona nomo | Franca nomo | Areo (km²) | Loĝantaro (Censo de 1999) | Denseco (homoj/km²) |
|---|---|---|---|---|
| Bro-Dreger | Trégor | 2 251 | 192 243 | 85 |
| Bro-Gerne | Cornouaille | 5 919 | 456 307 | 76 |
| Bro-Leon | Léon | 2 019 | 405 082 | 201 |
| Bro-Naoned | Pays Nantais | 7 352 | 1 149 432 | 156 |
| Bro-Roazhon | Pays Rennais | 3 946 | 611 419 | 155 |
| Bro-Sant-Brieg | Pays de Saint-Brieuc | 2 558 | 271 513 | 106 |
| Bro-Sant-Maloù | Pays de Saint-Malo | 3 931 | 314 934 | 80 |
| Bro-Gwened | Vannetais | 5 649 | 595 801 | 105 |
| Bro-Zol | Pays dolois | 637 | 47 434 | 74 |
Loĝantaro
redakti
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Bretonoj.
| Jaro (1-a de januaro) | Loĝantaro | Denseco (loĝ/km²) |
|---|---|---|
| 1801 | 2.202.715 | 64,7 |
| 1851 | 2.838.777 | 83,41 |
| 1901 | 3.228.369 | 94,86 |
| 1921 | 3.074.640 | 90,34 |
| 1936 | 3.056.075 | 89,79 |
| 1946 | 3.001.884 | 88,20 |
| 1954 | 3.072.378 | 90,27 |
| 1962 | 3.177.815 | 93,37 |
| 1968 | 3.329.679 | 97,83 |
| 1975 | 3.529.930 | 103,72 |
| 1982 | 3.703.382 | 108,81 |
| 1990 | 3.844.856 | 112,97 |
| 1999 | 4.037.322 | 118,63 |
| 2005 | 4.270.878 | 125,48 |
Urboj
redaktiUrba loĝantaro laŭ la censo de 1999.
| Bretona nomo | Galoa nomo | Franca nomo | Urbo | Aglomeraĵo | Departemento | Diocezo |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Naoned | Nàntt | Nantes | 289 000 | 763 000 (2007) | Liger-Atlantel | Bro Naoned |
| Roazhon | Resnn | Rennes | 209 900 | 588 684 (2007) | Il-ha-Gwilen | Bro-Roazhon |
| Brest | ? | Brest | 145 200 | 303 484 | Penn-ar-Bed | Bro Leon |
| An Oriant | ? | Lorient | 59 189 | 186 144 | Mor-Bihan | Bro Wened |
| Sant Nazer | Saint-Nazaer | Saint-Nazaire | 67 800 | 110 275 | Liger-Atlantel | Bro Naoned |
| Sant-Brieg | Saent-Bérieu | Saint-Brieuc | 46 087 | 121 237 | Aodoù-an-Arvor | Bro Sant-Brieg |
| Kemper | ? | Quimper | 63 283 | 120 441 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Gwened | Vann | Vannes | 51 759 | 118 029 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Sant-Maloù | Saent-Malô | Saint-Malo | 50 675 | 70 303 | Il-ha-Gwilen | Bro Sant-Maloù |
| Lannuon | ? | Lannion | 18 368 | 70 303 | Aodoù-an-Arvor | Bro Dreger |
| Felger | Foujerr | Fougères | 21 779 | 40 132 | Il-ha-Gwilen | Bro-Roazhon |
| Montroulez | ? | Morlaix | 15 990 | 35 996 | Penn-ar-Bed | Bro Kernev |
| Dinan | Dinan | Dinan | 10 907 | 32 903 | Aodoù-an-Arvor | Bro Sant-Maloù |
| Redon | Rdon | Redon | 9 499 | 26 522 | Il-ha-Gwilen | Bro Gwened |
Historio
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Historio de Bretonio.La bretona kulturo estas tre malnova, en Bretonio staras megalitoj de la jaro 2000 a.K. Bretonio estas konsiderata kiel unu el la ses keltaj nacioj. Post la unua mondmilito aperis naciisma politika movado favore al la revivigo de la bretona kulturo, ĉefe rilate la lingvon. En 1927 fondiĝas la Bretona Aŭtonomista Partio, kelkajn jarojn antaŭe, en 1923, Morvan Marchal, unu el la ĉefaj bretonaj naciistoj, kreis la nuntempan bretonan flagon, bazita sur tradiciaj nigra kaj blanka koloroj de la mezepoka bretona armeo. La aŭtoro de la flago tiris inspiron el la flagoj de Usono kaj Grekio, konsiderataj de li kiel la luliloj de la libereco kaj la demokratio. La strioj reprezentas la bretonajn provincojn kaj sur la supra kantono aperas la simbolo de la bretona duk-lando.[1]
Sendependismo en Bretonio
redakti Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Sendependismo en Bretonio.Lingvoj
redakti
La ĉefa lingvo uzata hodiaŭ en Bretonio estas la franca. Eĉ se antaŭ cent jaroj nur kelkaj ĝin parolis, la franca registaro sukcesis uzigi sian lingvon perforte ekzemple en lernejoj, ktp... (en 1950 oni taksis, ke nur 100.000 bretonoj ne parolis la francan; kaj tiu cifero ĝismalsupreniris nulen.)
Bretonio povas esti dividita en du partojn: okcidente (de la mezo de Côtes-d'Armor kaj Morbihan) tiel nomata la "Malalta Bretonio". Tie, oni parolas la bretonan lingvon. Tiu-ĉi keltida lingvo estas nun instruata en la lernejaro Diwan kaj la lingvo verŝajne restos vigla. En 1992, je la demando "ĉu indas konservi la bretonan?", 92 % de demandataj bretonoj jese respondis.
Sed oriente de Bretonio, en la "Alta Bretonio" (inkluzive orienta parto de Côtes-d'Armor kaj Morbihan, Loire-Atlantique kaj Ille-et-Vilaine) estas tutmalsama lingvo, la Galolingvo. Estas latinida lingvo malpli parolata ol la bretona (precipe de maljunuloj) kaj kiu ankoraŭ ne havas fiksan alfabeton.
Kelkaj vortoj en la tri lingvoj de Bretonio
| Esperante | Bretone | Galoe | France |
|---|---|---|---|
| abelo | gwenanenn | avètt | abeille |
| buŝo | genou | góll | bouche (gueule) |
| domo | ti | ostèu | maison |
| elirejo | er-maez | desort | sortie |
| fromaĝo | formaj | fórmaij | fromage |
| fali | kouezhañ | cheir | tomber |
| fumi | butunat | betunae | fumer |
| hodiaŭ | hiziv | anoet | aujourd'hui |
| horaro | taolenn an eurioù | oryaer | horaire |
| kaprino | gavr | biq | chèvre |
| lernejo / skolo | skol | escoll | école |
| lipo | gweuz | lip | lèvre |
| numero | niver | limerot | numéro |
| piro | perenn | peirr | poire |
| seĝo | kador | chaérr | chaise |
| sciuro | kazh-koad | chat-de-boéz | écureuil |
| sibli / fajfi | c'hwibanañ | sublae | siffler |
| stelo | steredenn | esteill | étoile |
Kulturo
redaktiFestoj
redaktiNotoj
redaktiVidu ankaŭ
redakti- ĉuanoj, regionaj reĝismaj ribelintoj kontraŭ la Unua Respubliko de Francio inter la jaroj 1792 kaj proksimume 1804
Eksteraj ligiloj
redakti- Jean-Yves Santerre, Bretonio, Kie akvo kaj ĉielo najbaras, Monato, la 9-an de majo 2017.
- Geobreizh (bretone kaj france) Arkivigite je 2013-05-15 per la retarkivo Wayback Machine