Prahistoria okcidenta Azio
La prahistoria okcidenta Azio estas la periodo en kiu, inter iuj homaj grupoj de okcidenta Azio (inter eŭropanoj ankaŭ nomata Proksima Oriento) disvastiĝas kaj stabiliĝas novaj manieroj kaj teknikoj de produktado de manĝaĵoj kaj teksaĵoj (kiuj respektive anstataŭas la paleolitikajn morojn moviĝi ĉasante bestojn, por la viando, kaj por vesti sin per haŭtoj). La fazo, lokita ekde la 15.000 a. K., estas nomata "protohistorio" pro tio ke ĝi montriĝas kiel enkonduko al sistema uzo de grafikaj signoj por la administra registriĝo de nombraj datumoj, uzo kiu iom post iom kondukos al la "invento" de skribado.
Meza kaj supra Paleolitiko redakti
Estas malmultaj trovaĵoj devenantaj de la Musteria periodo (120 000-40 000 a.K.). La unuaj spuroj de homa ĉeesto estis trovitaj en la Monto de la Krutaĵo (Palestino, 100 000-90 000 a.K.), en Shanidar (Irako), en la nordokcidento de Irano kaj sur Monto Karmelo (Palestino), kiuj estas de almenaŭ antaŭ 60 000 jaroj (Kebara-kaverno). La tuta materialo ĝis nun eltrovita, anstataŭ de veraj loĝlokoj (kvankam provizoraj), troviĝis en kavernoj, laŭsezone vizititaj, proksime al la diversaj montaroj. La kavernoj, pro sia profunda simbola valoro, ankaŭ estis uzataj kiel tombejo (ekzemple tiuj de Monto Karmelo).
Epipaleolitiko redakti
Ĉasado kaj kolektado redakti
Unua fazo de la Epipaleolitiko estis difinita de Robert John Braidwood kiel "periodo de intensigita ĉasado kaj kolektado" (ĉ. 15 000-10 000 a.K.). Danke al la malkovro de la templo-loĝloko de Göbekli Tepe kiu estas almenaŭ (ĉar temas pri la datado C-14 de la organika stuko de la muroj) de antaŭ 11 500 jaroj, ĉiuj ĉi tiuj teorioj nun estas tute pridiskutitaj. Oni supozis, ke la loĝloko ankoraŭ estis de la tipo troglodita (t.e. en kavernoj) dum la atestaĵoj ĉe Gobekli Tepe montras tre teknologiajn kaj arte tre gravajn megalitajn konstruverkojn; Oni supozis, ke komunumoj konsistis el 40-50 individuoj maksimume, sed konstruejoj kiel Gobekli Tepe postulas socian organizadon, disponeblon de rimedoj kaj laborforton de sufiĉe pli granda homgrupo de pluraj gradoj. Oni opiniis, ke ili vivas sekvante la bestojn, per kiuj oni subtenis sian dieton, sed troviĝis restaĵoj de fajroj kaj restaĵoj de manĝaĵoj en la areo de Gobekli Tepe, kiuj kontraŭas antaŭajn konkludojn. Oni supozis, ke homoj ankoraŭ ne disvolvis iujn manĝaĵajn produktadon aŭ stokadon kaj vivtenado restis ĉiutaga defio, dum nun oni agnoskas, ke ili havis ĉi tiujn kapablojn kaj efektive konservis superfluon de rimedoj, kiuj permesis al ili konstrui ejojn kiel Gobekli Tepe.
Kompare kun la Paleolitiko, tamen, ekzistas du gravaj diferencoj:
- la ĉasitaj specioj estas pli malgrandaj (temas pri gazeloj en Palestino, ŝafoj en la montoj Zagros kaj kaproj tra la tuta regiono).
- la bestoj ne plu estas mortigitaj sendistinge: oni prefere provas protekti la kvanton de la grego, per formo kiu jam estas kontrolo, eĉ se ankoraŭ ne rekta.
La konsekvencoj de la kolekto de herboj kaj legumenoj ankaŭ estas interesaj: per intensigado kaj specialiĝo, iel, la kolekto de semoj pretervole produktas disvastigon kaj selektadon de semoj.
La ŝtona industrio celas mikrolitismon. Aperas la unuaj pistiloj, kiuj permesas disigi la malmolan glumon, kiu kovras la grajnojn de la spontanaj graminacoj. Ĉirkaŭ la 10 000 a.K. hundoj iĝis malsovaĝigitaj.
La plej gravaj kulturoj troviĝas en Palestino (Kebara) kaj Irako (Zarzi).
Komenciĝanta produktado redakti
Braidwood tiam identigas duan fazon, nomatan "periodo de komenciĝanta produktado" (ĉ. 10 000-7 500 a.K.). La malsovaĝigo de la gregoj komenciĝis, kun la sekva uzo de lakto kaj lano, kaj la unuaj kultivaj eksperimentoj.
La homo komencas iom post iom forlasi nomadecon kaj almenaŭ longdaŭraj moveblaj setlejoj povas esti hipotezitaj. Ĉi tiuj situis, preskaŭ tute, en malaltaj montaj regionoj, por havi disponeblan, en mallonga distanco, certan gamon da malsamaj ekologiaj unuoj, kiuj garantiis diversajn manĝaĵojn (per sinsekva aŭ samtempa ekspluatado), krom havi disponeblon en diversaj sezonoj.
La konstanta rilato inter homoj kaj ĉi tiuj ekologiaj areoj (la valoj kaj la intramontaj basenoj) reguligis nomadecon, igante ĝin ia "ir-reveno", celanta la uzadon de diversaj rimedoj, situantaj en proksimaj kuntekstoj. Ĉirkaŭ la 12 500 a.K. la klimato pliboniĝis (averaĝe pli varme kaj pli humide) kaj la pluvoj sufiĉis por daŭrigi konstantan herbecan kovron kaj la densiĝon de la arbaro (kverkoj kaj pistakoj).
La ĉefaj lokoj de la fazo de "komenciĝanta produktado" troviĝas en la montetoj de Zagros: Shanidar kaj Zawi Chemi, sed ankaŭ Kamir Shahir (en Kurdio, Ganjdareh kaj Asiab (en Luristan) kaj Bus Mordeh (en Ĥuzistan). Sed ekzistas ankaŭ "palestina" sinsekvo, reprezentita unue de la natufa kulturo (en Palestino kaj en Sirio de la meza Eŭfrato) kaj poste de la antaŭceramika Neolitiko A. Oni kredas, ke la palestina sinsekvo estas pli frua ol tiu vidita en la montoj Zagros.
La loĝejoj (forlasitaj nun la kavernoj) estas duspecaj: la sezonaj, kiuj dependas de la movado de la ĉasaĵo, kaj la konstantaj, ĉirkaŭ kiuj komenciĝas kultivado. Ĉi-lastaj estas cirklaj kabanoj kun bazo duonenterigita. Grava novigo, kiu koncernas la nun stabilajn loĝejojn, estas tiu de la siloj: ili estas fositaj kaj gipsitaj por konservado de nutraĵoj. Heredo kaj privata proprieto komencis disvastiĝi. La entombigoj koncernis kaj individuojn kaj familiojn.
La ekonomio esence baziĝis sur ĉasado, fiŝkaptado kaj kolektado (fruktoj kaj plantoj). Ĉi tiu speco de vivrimedoj daŭris ankaŭ dum la komenco de aŭtonoma manĝaĵproduktado (miksa ekonomio), ĉar la unuaj provoj pri terkultivado (unugrajno, spelo, hordeo kaj fruktarboj) kaj bredado (ĉefe kaproj kaj bovoj) ankoraŭ donis tre multe malcertajn rezultojn. por esti adoptitaj kiel la solaj fontoj de nutraĵo. Ĉasado kaj fiŝkaptado daŭre pliboniĝis danke al ŝtonaj progresoj, kiuj nun ebligis sagpintojn, hokojn kaj harpunojn, sed ankaŭ serpojn por rikolti manĝaĵon.
Se la progresiva malsovaĝigo sukcesis ĉe iuj malgrandaj remaĉuloj (kiuj evoluigis ian specon de simbiozo kun homoj), en iuj okazoj (ekzemple la gazelo), ĉi tiu etapo ne stabiliĝis kaj finfine oni reiris al la nura ĉasado. Aldone al la uzado de lakto kaj haroj, la ŝanĝita rilato inter viroj kaj bestoj ankaŭ estis pravigita per grava modifo en la ĉasa aliro: nur la maskloj estas iom post iom mortigitaj. Malsovaĝigo en disvolviĝo eĉ troviĝis en evidentaj morfologiaj ŝanĝoj en bestoj. Similaj morfologiaj ŝanĝoj troviĝas en la plantospecioj, kiuj kontaktas homojn: la unuaj kultivaj eksperimentoj eble estis kaŭzitaj de la ripetaj rikoltoj de spontanaj herboj kaj de la kutimo transporti la semojn al la loĝataj areoj.
Rektaj kontaktoj inter la diversaj komunumoj ŝajnas esti preskaŭ neekzistantaj. Ĉi tio estas pro la grandaj distancoj inter la diversaj setlejoj (kies teritoriaj limoj estis tre vastaj) kaj la konsekvencaj naturaj baroj inter ili.
Je la fino de ĉi tiu fazo estas certaj pruvoj pri kultivado: la plej frapa ekzemplo estas tiu de Mureybet (sur la meza Eŭfrato), kie sovaĝaj unugrajno kaj hordeo kreskis ekster sia natura areo de disvastigo. Simila evoluo povas esti prezentita de spelta tritiko kaj hordeo de Jeriko.
Neolitiko redakti
Antaŭceramika Neolitiko redakti
La antaŭceramika neolitika periodo, ankaŭ nomata neceramika, (ĉ. 7 500-6 000 a.K.) povas esti komprenata kiel preskaŭ "plena" Neolitiko. Nun oni havis tutan fikslokan vivmanieron, en domoj el argilaj brikoj aŭ kotaj domoj. La nova strukturo de la domo estas kvarangula: kompare kun la cirkla kabano, kiu estas loĝejo sen eblo de ekspansio, ĉi tiu nova formo estas malferma al novaj agregaĵoj. Ĉi tiuj povas esti centritaj sur korto aŭ aranĝitaj laŭ damtabula ŝablono (de ĉi-lasta tipo estas la loĝlokoj de Gian Hasan la tria, en Anatolio aŭ Buqros sur la meza Eŭfrato).
Fakte estas tre grava la interfamilia kunlaboro ene de la vilaĝoj, kiuj nun nombras 250-500 individuojn. Sensacia okazo de interfamilia kunlaboro estas la fortikaĵoj de Jeriko. Ankaŭ en Jeriko estas "klaraj ideologiaj esprimoj de la patriarka strukturo": la kranioj de la prapatroj estas konservitaj kaj la vizaĝaj trajtoj alprenitaj sur la kranio per la uzo de argilo.
Vilaĝoj kun kvarangulaj setlejoj, kultivado de graminacoj kaj legumenoj, bredado de kaproj kaj porkoj (kaj poste ankaŭ de bovoj) estas tiuj apartenantaj al Antaŭceramiko B en Sirio kaj Palestino, same kiel en Çayönü kaj Giafer Hüyük en la promontoroj de Taŭro, Giarmo en Kurdio, Tepe Guran en Luristan kaj Ali Koŝ en Provinco Ĥuzestano.
La vilaĝoj estas pozitive influitaj de la novaj kondiĉoj (posedo de la produktadrimedoj kaj hereda transdono): la natufuaj komunumoj ekloĝis en ĉirkaŭ 2-3000 m², en la Antaŭceramiko A; ĝi pasis al 2-3 hektaroj, kiuj averaĝe fariĝis 10 en la Antaŭceramiko B. La loĝ-nukleoj estis tute aŭtonomaj, sed la kontaktoj inter ili vastiĝis kaj eĉ kovris distancojn de racia longo rilate al la havebleco de iuj materialoj (duonvaloraj ŝtonoj, metaloj, konkoj): precipe komerco de obsidiano (de Anatolio kaj Armenio), dum la ŝeloj venas de Mediteraneo, Ruĝa Maro, Persa Golfo. Resume, oni interŝanĝis valoraĵojn kaj materialojn de ne granda dimensio (ne manĝaĵojn do).
La plena Neolitiko kaj la krizo de la sesa jarmilo redakti
Legendo (de sudoriento ĝis nordokcidento proksimume):
La periodo de 6000 ĝis 4500 a.K. estas ĝenerale nomata "plena Neolitiko". La apero de novaj roluloj en la viv-subtena ekonomio (terkultivado kaj brutobredado) estas akompanata de novaj fabrikaj teknikoj (teksado, laborado de ceramiko kaj martelita kupro) kaj la evidenta plibonigo kaj specialiĝo el tiuj jam ekzistantaj (sagpintoj, serpoj, iloj por ledprilaborado, por tondado kaj buĉado).
Ceramiko, krome, ludas tre gravan rolon, precipe rilate al la komenco de vasta kultivado. La optimuma konservado de la semoj en grandaj argilaj kruĉoj en la magazenoj ankoraŭ ne estis: siloj estis uzataj, ofte forlasataj kiam ili estas infestitaj de insektoj. Ceramiko estas sufiĉe uzata por kuiri kaj konsumi manĝaĵojn (kaj pli malofte likvaĵojn).
Ŝtonaj ujoj maloftas. Vaste disvastiĝis tiuj en ligno kaj salikplektaĵo (kaj ankaŭ la matoj), sed ili apenaŭ estas atestitaj ĉar ili estas tre pereemaj. La ŝtona industrio vidis la iompostioman forlason de la makrolitaj iloj de la paleolitiko kaj la mikrolitaj de la epipaleolitiko; la restaĵoj de ĉi tiu fazo estas karakterizaj: sagpintoj, ĉiziletoj por prilabori felojn, serpojn por tranĉi herbojn, klingojn por tondi kaj buĉi bestojn. Oni ne konservis diversajn lignajn ilojn, kiuj certe estis uzataj en agrikulturo (teniloj, ekzemple).
La bredado specialiĝis limigante sin al hundoj (uzataj por defendo kaj ĉasado), kaproj kaj ŝafoj (kiuj ofertas lanon kaj lakton sed postulas transhumancon), porkoj (kiuj povas esti bredataj en mallonga distanco), bovinoj (kiuj ofertas lakton kaj kies bredado estas enloka) kaj azenoj (kiuj, krom esti uzataj kiel ŝarĝbestoj, kune kun brutoj estas uzataj por la kamp-laboro).
La loĝataj regionoj komencis disvastiĝi de la montopiedoj al la iranaj kaj anatoliaj altaj teroj kaj, fine, ili alvenas loĝadi la mezopotamian ebenaĵon.
La ekonomio nun estas preskaŭ ekskluzive sur agro-paŝtista bazo. Terkultivado multe favoriĝis per artefarita irigacio, la semoj komencis esti muelitaj kaj la teknikoj de konservado de nutraĵoj estis rafinitaj: rostado de la semo malpliigis sian ĝermkapablon kaj pli facilis forigi la glumon. Tamen, apud la kultivado, la kolektada agado daŭras kaj ĉasado, fiŝkaptado kaj kolektado de moluskoj kaj krustacoj daŭre estis praktikataj.
La vilaĝoj estis aŭtonomaj, sed pli kaj pli kompleksa regiona sistemo komencis disvolviĝi: la apero de setlejoj en pli proksima kontakto inter si estis favorita ĉefe per novaj kultivadoteknikoj, kiuj multe pliigis la rendimenton de kultivaĵoj kaj sekve malpliigis la teritorian etendon de ĉiu vilaĝo.
La domoj ĉiam estis kvarangulaj, konstruitaj kun miksaĵo de argilo kaj pajlo, en blokoj aŭ brikoj (ŝtono kaj ligno haveblas nur en iuj lokoj). La vilaĝoj estis malabundaj kaj ne multe kreskis kompare kun antaŭaj periodoj. Ili ĝenerale konsistis el kelkaj grandfamilioj, foje nur unu. De la elfosadoj de la setlejoj ŝajnas esti neniu socia diversigo aŭ, almenaŭ, ĉi tio ne ŝajnas esti tre markita. La loĝataj areoj estis preskaŭ ĉiuj samgrandaj kaj strukturaj kaj, kie estas diferencoj, ili estas preskaŭ minimumaj. Oni do povas supozi, ke la decidpovo estis en la manoj de la estro de la domanaro aŭ maljunuloj.
En la unua duono de la sesa jarmilo oni renkontas fazon de halto aŭ krizo, markita de la signifa malpliiĝo de arkeologiaj datumoj (krizo eble atribuebla al periodo de sekeco, rezultanta de klimata ŝanĝo okazinta ĉirkaŭ la 10 000 a.K. kaj kiu kondukis al plialtiĝo de temperaturo).
Funebraj praktikoj kaj religiaj kredoj redakti
La religiemo en ĉi tiu fazo baziĝis sur du apartaj sed nepre ligitaj faktoroj: la kulto je la prapatroj kaj je la fekundeco, ĉu besta (kaj homa) ĉu vegetala.
- La kulto al la prapatroj eble estiĝis lige kun la naskiĝo de la patriarkaj strukturoj. La entombigoj okazis sub la planko de la domo kaj foje povis esti duarangaj entombigoj. Interesaj estas la ĉeesto de manĝaĵoj ene de vazoj (indico de la kredo je la daŭrigo de vivo en la postmorta vivo) kune kun la uzo de ruĝa okro sur la korpo de la mortinto (F. Fedele parolas tiurilate pri "redono de sango"). Foje, la kranioj estis disigitaj, kaj la vizaĝo de la mortinto estis remuldita en argilo sur ili, kun konkoj por okuloj (Jeriko, Palestino, 5-a jarmilo a.K.) La funebra ekipaĵo ĝenerale konsistis (kie ebloj de la mortinto permesis) el ŝtonaj aŭ lignaj vazoj, ornamaĵoj kaj ostaj bukoj kaj ŝtonaj iloj, ofte kun bonega manfarado.
- La bildo de fekundeco, aliflanke, spegulo de vivo preskaŭ ekskluzive dependa de naturaj ritmoj kaj cikloj, troviĝas en la inaj fikciaj reprezentoj (la fama steatopigia venuso) kaj en la bildoj de bestoj simbolantaj reproduktivecon kaj generadon. M. Liverani opinias, ke ekzistas la probablo de paralelo, kiun neolitikaj homoj povis establi inter besta reproduktado kaj seksa penetro unuflanke kaj plant-reproduktado kaj sem-entombigo aliflanke, kio povus estigi la kutimon entombigi la mortintojn, en restariga funkcio.
Ankaŭ pro la foresto de specifa kulta arkitekturo (foresto videbla ankaŭ rilate al aliaj specoj de publikaj konstruaĵoj, de la palaco ĝis la komuna magazeno), religieco estis disvastigita kaj administrata "memstare", ĉe familia nivelo: Liverani parolas pri "diserigado de la kulta funkcio", resume, la malo de pastra specialiĝo.
La anatolia loko de Çatal Hüyük (precipe la tavolo 6B, datigebla ĉirkaŭ 5900 a.K.) oferas riĉan bildon pri religia vivo: la ĉambroj uzataj por religiaj funkcioj estis rekte ligitaj kun la domoj; ĉi tio, kune kun ilia numero, supozeble sugestas specon de privata kaj familia kultado. Ili estis "ekipitaj" per altaroj kaj benkoj ornamitaj per homaj kranioj kun bovkranioj kaj virbovaj kornoj, eble indiko de iu totema kulto: la bildo de la virbovo ankaŭ estas pentrita sur la muroj, kiuj estis ornamitaj per vulturaj bekoj kaj niĉoj.
Rilatoj inter komunumoj: milito kaj komerco redakti
| Materialo | Origino |
|---|---|
| Alabastro | Egiptujo |
| Arĝento | Anatolio |
| Eburo prilaborita | Nubio (nur de la 16-a jarcento) |
| Kornaliano | Persujo |
| Ebono | Pakistano att. (Nubio de la 16-a jarcento) |
| Hematito | Persujo |
| Diorito | Persujo |
| Lapislazulo | Afganujo att. |
| Ligno | Kapadokio, Anatolio, Sirio-Fenicio |
| Oro | Nubio |
| Obsidiano | Anatolio |
| Rozarbo | Pakistano att. |
| Kupro | Anatolio, Suda Palestino, Att. Pakistano, Cent-Orienta Arabio |
| Stano | Afganujo att. |
| Steatito | Persujo |
| Turkiso | Suda Palestino, Persujo |
La intenseco de la loĝloko estas en la signo de "maloftigo": la neolitika "koloniigo" lasis grandajn reziduajn spacojn, dediĉitajn al ĉasado kaj kolektado. Oni supozas malaltan konflikton inter la komunumoj: eĉ sur la arkeologia nivelo, la armiloj konservitaj ne indikas tipologian diferencigon inter ĉasado kaj milito. Same pri la malgraveco, kiu, en la kunteksto de la komunumo, havas la rolon de la "politika kaj kultura gvidado", kiu, eĉ, eble ankoraŭ ne ekzistis kiel tia. La solaj diferencoj, kiujn oni povas starigi inter la diversaj komunumoj, estas kulturaj: la "ekologie nemotivitaj" diferencoj koncernas la ornamadon de ceramikaĵoj. Nenio estas konata pri lingvo, sed certa diferencigo kaj area korespondado al la historia fazo estas supozataj. La korespondado inter kulturo, lingvo kaj etno eble estis pli granda en ĉi tiu pionira fazo, dum en historiaj tempoj ĝi emas esti nula aŭ negrava kaj, eĉ, trompa.
Koncerne al komerco, kiel menciite, neolitika teknologio ne kapablis subteni transporton de tro grandaj materialoj aŭ manĝaĵoj. Grandvaloraj materialoj estas interŝanĝitaj (laŭ la proporcioj de la tempo). Eblis proksimume rekonstrui la obsidianan komercon, pro la malsama kemia konsisto, kiun ĝi havas depende de la loko de origino (malsamaj kvantoj de bario kaj zirkonio): obsidianoj kun alta koncentriĝo de bario kaj malalta de zirkonio moviĝis de la regiono Agigöl kaj Çiftlik (en Anatolio) kaj kovras la demandon en la areo da la Taurus. Kun inversaj komponaĵoj, obsidianoj moviĝis, pasante tra Buqros (sur la Eŭfrato, ĉe la alteco de la Ĥabur), de proksime al la Lago Van (de Nemrut Dagh) al Beidha (sude de Morta Maro). Ankaŭ de Nemrut Dagh obsidianoj foriris al malalta Mezopotamio (Tepe Guran, Ali Kosh, Ubaid). Obsidianoj alvenis en Anatolio (Hagilar) de la insulo Melo.
Ĉefaj Neolitikaj kulturoj en la Proksima Oriento redakti
Se komence estis la malgrandaj ekologiaj niĉoj kaj la proksimaj interfacoj la pintoj de homa teknologia progreso, ili perdis ĉi tiun superecon kiam ĉi tiuj evoluoj estis eksportitaj (kune kun la plantoj kaj la malsovaĝigitaj bestoj) al geografie pli grandaj kuntekstoj, precipe la altebenaĵoj anatolia kaj irana, aldone kompreneble al la mezopotamia aluvio.
- Anatolio - Ĝenerale en la "periodo de komenciĝanta produktado" nur la suda montpieda areo de Taŭro partoprenis en la procezoj de teknologia kaj socia disvolviĝo. Poste, kun la "plena" neolitiko, ĉi tiuj homaj kulturoj transiris la montaron norden, sed la norda parto de la duoninsulo restis neloĝata kaj kovrita de arbaroj. La plej malnova kaj plej granda ejo estas la menciita Çatal Hüyük (ĉ. 6500-5500, dividita en 14 tavolojn), karakterizata de ŝtona industrio, ceramikaĵoj (eĉ se ne pentritaj) kaj ĉefe per la vasta kulta kadro, jam ekzamenita, kiun oni povas akiri de ĉirkaŭ triono de ĝiaj hejmoj, kiuj kovras entute 600 x 350 m². Aliaj ĉefaj lokoj de ĉi tiu periodo estas en Anatolio Hagilar kaj Gian Hasan (4900-4500). La lastaj tavoloj respondas al la nivelo I de Hagilar. En Gian Hasan estas unuĉelaj domoj, apogitaj unu kontraŭ la alia: internaj kolonoj fortigis la murojn, tiel invadante grandan parton de la hejma spaco. La ceramikaĵo estas tiu de tipo ruĝa sur kremo. Polikromio poste estis eksperimentita, eble surbaze de la orienta influo de Halaf. Alia loko, kiu estas parto de la influosfero de la kulturo Halaf, estas tiu de Mersin. Ĝia 16-a tavolo (ĉ. 4500-4300) havas polikromajn kaj glazuritajn ceramikaĵojn. Ekzistas ankaŭ ia "fortikaĵo", kiu, simile al tio, kio estas dirinda pri Jeriko, povas esti indiko de interfamilia kunordigo sed ne de gvidado aŭ eĉ publika planado.
- Siria-palestina areo - La centra areo de Sirio gastigis la lokon de Biblos, kiu poste gravegis. Palestino, pro sia marĝeneco, restis evolue iom malantaŭen (ekzemple, la domoj havas cirklan formon), kun iuj esceptoj en la norda regiono (vere escepta la okazo de la loko de Jeriko). Aliflanke, kompare kun la krizo de la sesa jarmilo, ĝuste en ĉi tiu areo oni vidas revigliĝon, eble pro trodokumentado. Ĉi tiuj estas malsamaj neolitikaj ceramikaj kulturoj:
- Ras Ŝamra, ĉe la marbordo de supra Sirio (kiu estas difinita laŭ la stratigrafa sinsekvo A, B kaj C de la Amuq; ĉi tiuj fazoj renkontos la saman krizon, kiu fermos la fazojn Halaf).
- la areo de Biblos ( Bekaa, Damasko).
- la supra palestina areo (Munhata, kiu situas en la Jordana Valo); koncerne sudan Palestinon (Negevo kaj la dezerto de Judujo), ĝi restis preskaŭ senhoma.
- Montpiedo de la Zagros-areo: la ĉef-roluloj de la fermento de la proksimaj interfacoj moviĝis laŭflue, en la mezopotamia ebenaĵo.
- Supra Mezopotamio - La plej frua ceramika kulturo en la areo estas tiu de Umm Dabaghiya. Kulturo tiam disvolviĝas, tiu de Halaf (antikva Halaf, sur la loko de Arpaĉija: 5600-5300; meza Halaf: 5300-4800; malfrua Halaf: 4800-4500) kiu disvastiĝis, de la meza fazo, en la tuta Mezopotamio kaj preter, ĝis Mediteraneo: la maksimuma kultura ekspansio konata ĝis ĉi tiu periodo.
- Malsupra Mezopotamio - Ĉi tiu areo, antaŭe marĉa kaj preskaŭ neuzebla, poste iĝis per granda laboro drenita, kaj la akvoj enkanaligitaj, kaj nun komencis esti iom post iom loĝata. La kresko de la grava kulturo de Eridu (ofte nomata antikva Ubaid ) nun vidis la lumon kaj ekenhavis la regionojn, kiuj poste estos Sumer, Akkad kaj Elam. Ĝi karakteriziĝas ĉefe per prilaborado de ceramikaĵoj, sed en la tavoloj 15-17 (ĉirkaŭ 5000) por la unua fojo oni trovas spurojn de tio, kion oni nomos urba revolucio: konstruaĵoj (kvankam malgrandaj) dediĉitaj ekskluzive al kultado. La apero de Eridu okazis dum la loka sinsekvo daŭre en Ĥuzistano, precipe en Mohammad Giaffar kaj Tepe Sabz (sekvante Ali Koŝ). La procezo, kiu skizis la kulturon de Eridu, restas nekonata. Evoluo de la kulturo de Eridu estas tiu de Haggi Muhammad, proksime de Uruk: ĉi tiu kulturo disvolviĝis de la sudo (Eridu, fakte) ĝis la ĉirkaŭaĵo de Kiŝ (ĝuste en Ras el 'Amija), preterpasas la Tigrison kaj renkontiĝas ĉe Ĉoga Mami kun la plej novaj evoluoj en Halaf-kulturo. La fazo Ĥazineh en Ĥuzistano ankaŭ estas branĉo de Haggi Muhammad. Kompare kun la nuntempa kulturo de Halaf, Malsupra Mezopotamio dependis de irigacia cerealkultivado kaj bestobredado (en Ras el 'Amija ĝi estas reprezentita per 45% de la trovitaj ostoj), tiel respondante al tre malsama ekologia kunteksto kompare kun tiu de Halaf. Sur ĉi tiuj bazoj disvolviĝos la kulturo de el -Ubaid, kiu fariĝos la motoro de kultura unuiĝo de la Proksima Oriento kaj kiu reprezentas ian tempohalton en la paŝo de la Neolitiko al la Ĥalkolitiko (termino, kiun cetere Liverani konsideras malĝusta, ĉar ĝi rilatas al ankoraŭ neolitiko, en kiu simple iuj trovaĵoj de metalaj artefaktoj atestus la uzon de modlebla ŝtono anstataŭ aŭtenta metalurgio). Male, Halaf ekkrizis kaj malaperis, pro kialoj ankoraŭ ne kontentige klarigitaj.
- Resto de la Proksima Oriento - Marĝene, kiel ni vidis por Palestino, aliaj kulturoj ankoraŭ malpli progresintaj ĝis nun ekestis: iuj gravitis al la Proksima Oriento sed baziĝis sur malpli riĉaj agrikulturaj ekspluataj areoj, kiel la kulturoj de la Montoj. Zagros (Tepe Gijan kaj Dalma Tepe) la Ĥirokitia kulturo en Kipro (kiu havis rondajn loĝejojn kaj ankoraŭ estis neceramika). Pli malproksimaj estas aliaj neolitikaj kulturoj: la egiptaj de Fajumo, tiuj de la Egeo, de la irana altebenaĵo (Tepe Sijalk ), de Transkaŭkazio, de Mezazio. En ĉi tiu fazo, la areaj limoj sentas sian artefaritecon, asertante sian specifan signifon, kiam la urba kulturo de Malsupra Mezopotamio elstaras sur malĉefaj kaj "periferiaj" evoluoj.
Ĥalkolitiko redakti
Al la urba revolucio redakti
En tavoloj 17-15 de la situo Eridu (5 000 a.K.) estis spuritaj la unuaj signoj de ŝanĝo en la socia ordo, kiu estas preludo al la paŝo de la protohistoria fazo al la strikte historia: ĉi tiuj signoj fakte konsistas el malgrandaj konstruaĵoj, kies aparteco konsistas en la fakto esti dediĉitaj, laŭ la interpreto de historiistoj, nur por la kulto; fakte, pli ol temploj, temas pri "malgrandaj kapeloj", sed la paŝo estas signifa, kiel evidentas el la komparo kun la hejma kulto funkcianta en Çatalhöyük: ĉi tiu ŝanĝo fariĝas distinga elemento de la kulturo de Ubaid (kaj en ĝi la temploj akiras krome pli grandajn dimensiojn).
La kulturo de Ubaid markas gravan kronologian ŝanĝon: ĝia komenco respondas al la komenco de la Ĥalkolitiko. Ĉi tiu kulturo estas kronologie tre longa: ĝi daŭras ĉirkaŭ mil jarojn; "klasika" fazo situiĝas proksimume en 4500-4000 a.K. kaj "malfrua" fazo inter 4000 kaj 3500 a.K. En ĝiaj fruaj stadioj, la teritorio de la kulturo Ubaid samas al tiu de la kulturoj Eridu kaj Haggi Muhammad.
En ĉi tiu fazo ĉeestas komenca aranĝo de la aluvio: oni elfosis kanalojn, kiuj servas kaj por alporti akvon, kie ĝi ne estas tie, kaj por dreni ĝin, kie ĝi estas tro abunda (precipe, la marĉaj areoj pli alvalaj, t.e. la delta areo kaj la sudaj marĉoj). La gvid-artefaktoj de Ubaid estas ceramiko kaj terakota serpo (multe pli malmultekosta ilo ol la ŝton-ekvivalento): ĉe ĉi tiu punkto, terkultivado prenis la formon de amasa agado.
Ĉe la loko de Eridu eblas sekvi la evoluon de templa arkitekturo en la sinsekvaj rekonstruadoj: post pionira fazo, estas en la tavoloj 11-8 (kiuj respondas al la klasika fazo de Ubaid) kie disvolviĝis la tipa templo kun centra ĉelo kaj malgrandaj flankaj korpoj kiuj superas. En la malfrua fazo de Ubaid (tavoloj 7-6) ĉi tiu normo disvolviĝis plu; la temploj nun estis karakterizitaj per:
- triparta centra ejo
- eksteraj karakterizaj muroj
- longforma centra ĉelo kun pli malgrandaj korpoj flanke (kiel antaŭe)
- flanka aliro, al kiu oni alproksimiĝas tra ŝtuparo, kiu superas je alteco la bazon, sur kiu apogiĝas la strukturo [1] [2]
Jam en ĉi tiu fazo temas pri tre imponaj konstruaĵoj: ĉirkaŭ 20 metrojn per 12 metroj. Tio povas sugesti, ke la tiama ekonomia-politika organizo decide iris al centralizo en kultaj aferoj[3] kaj ĉi tio en diversaj aspektoj:
- la konstruado estis kolektive farita
- la oferoj estis centralizitaj ĉe la templo, konsiderita kiel kerno-strukturo
- kultado estis kunordigita agado ĉe la komunuma nivelo
- oni povas supozi, ke la pastraro estis profesia
La templo de la nivelo 7 de Eridu fariĝos la baza speco de mezopotamiaj temploj dum tri mil jaroj [4].
La ĉeesto en la Ubaid-niveloj de Eridu de valoraj artefaktoj estas signifa, sugestante veran aktivan komercon. Kreskanta nombro da riĉaĵoj lokiĝis en pozicioj, nefunkciaj, sed anstataŭe gravedaj de simbolaj signifoj. Denove signifaj estas la diferencoj en la tombaj varoj, kiuj montras principon de socia tavoliĝo. Aldonu al tio la fakton, ke oni komencis labori je "seria" produktado: dum la ceramikaĵoj de la klasika Ubaid estas altvaloraj (tre maldikaj), tiu de la malfrua Ubaid estas teknike malpli valoraj kaj antaŭsupozas pli hasteman fabrikadon, kun uzo de la tornilo, kun neegalaj bakadoj, kun malpli valoraj dekoracioj. Kun la posta periodo de antikva Uruk ĉi tiu tendenco estos eĉ pli vigla kaj produktado estos tute "en serio".
Je la fino de la ĥalkolitiko, fine de la kvara jarmilo a.K., Sirio-Palestino spertis fraĝilan protourban sperton en la lokon Giaŭa, en la hodiaŭa Jordanio[5].
Antikva bronzepoko redakti
La urba revolucio redakti
Kial en Malsupra Mezopotamio? redakti
La titolo de "unua urbo en la historio" estas vaste diskutata. Kun certeco oni povas diri, ke la "salto" okazas ĝuste en Malsupra Mezopotamio, unue en la periodo de Ubaid, sekvata de la periodo de Uruk (de 4000 ĝis 3100 a.K.), kiu etendiĝas de la protohistoria ĥalkolitiko ĝis la antikva Bronzepoko. [6] Tiel difinita de la urbo Uruk, ĉi tiu periodo vidis ekaperi en Mezopotamio urban vivon, kiu alprenos plenan konkretiĝon kun la civilizo de Sumer. [7]
En ĉi tiu ŝlosila fazo de la homa historio okazis, kvankam kun la necesa iom-post-iomo, "salto", kiu rezultis revolucia, almenaŭ rilate al la stabileco de la socia disvolviĝo de homaj kuniĝoj ĝis tiam: ĝi estas esence organiza salto, ebligita de la signifa kresko de agrikultura produktado en la grandega ekologia "niĉo" de Malsupra Mezopotamio. La nova marĝeno de manĝaĵo-pluso ebligas subteni specialigitan metiaron, kiu estas kunordigita de decid-poluso (la templo-palaca poluso).
La kulmino de la "urba revolucio" de Malsupra Mezopotamio estas lokota inter 3500 kaj 3200 a.K. Por provi skizi respondon al la demando "Kial ĝi okazis, kie ĝi okazis?", oni povas konstati, ke se la densaj interfacoj de la montpieda areo favoris la eksperimentadon de malsamaj teknikoj en la neolitiko; kiam la homo disvastiĝis super la ebenaĵo de la aluvio trovas grandan ekologian niĉon: promesplena laŭ manĝaĵproduktado, sed netaŭga en si mem. Tigriso kaj Eŭfrato certigas multe da akvo, sed ĝi devas esti zorge administrata, kondukata kaj direktata. Laŭ sia naturo, la pejzaĝo proksime al la delto estas marĉa, submetita al la inundoj de la du riveroj, kaj la grundo bezonas drenadon. Al tio aldoniĝas la malproksimeco de krudaj materialoj: Mezopotamio estas lando de asfalto kaj kanoj; al ĝi mankas metaloj, duonvaloraj ŝtonoj, ligno.
Resume, grandega materiala laboro estas necesa por konduki kaj devigi la pejzaĝon al la dezirataj karakterizaĵoj, por profiti de la grandega produktokapablo (la rendimentoj de cereala kultivado estas definitive pli esperigaj ol tiuj de la montpiedo, kiu alportas kaj daŭrigos alporti ne-irigacian terkultivadon, submetita do al kapricoj de pluvado) kaj rivertransporto, multe pli malmultekosta ol tera transporto. Tial, en la periodo de la unua Neolitiko, Mezopotamio estis malproksima de la kulminaĵoj de teknologia kaj setleja disvolviĝo. Inter ĥalko-litiko kaj la Bronzepoko, ĝi anstataŭe fariĝis la poluso kiu estos dum tri mil jaroj. Eblas, ke la retiriĝo de la akvoj kontribuis favori la aranĝon de la medio laŭ homaj bezonoj, precipe pro la amasiĝo de sedimentoj en la delta areo. En la fazo de la kulturo de Ubaid oni spektas ankoraŭ lokan aranĝon, dum meze de la kvara jarmilo ĝi alprenas kantonajn proporciojn.
La rilato urbo-kamparo redakti
La "organiza salto" konsistas el sistemigo de la disiĝo inter primara manĝaĵproduktado kaj fakaj teknikoj, kaj el polarigo de ĉi tiu disiĝo per koncentrado de specialistoj en iuj pli grandaj, proto-urbaj centroj, kaj lasi la taskon produkti manĝaĵojn diserigitaj en la kamparaj vilaĝoj. Komplementa rilato estas teorie agordita inter urbo kaj kamparo, sed fakte hierarkio disvolviĝas de la komenco: specialistoj, dediĉitaj al agadoj, kiuj ne produktas manĝaĵojn, estas subtenataj de kamparanoj: la unuaj baldaŭ akiris pli grandan socian prestiĝon, kiel deponejoj de pli rafinitaj teknikoj, almenaŭ kompare kun agrikulturaj teknikoj, "banalaj" kaj disvastigitaj (ili estas praktikataj de almenaŭ 80% de la loĝantaro).
"Specialistoj estas ankaŭ pli "alvalaj" en la ĉeno de produktado, en pli favora pozicio por eltranĉi al si privilegiajn procentojn de manĝaĵoj (kaj enspezoj ĝenerale) kaj influi strategiajn elektojn". La organizaj kaj ceremoniaj taskoj, ambaŭ celantaj garantii socian koherecon, iam estis plenumitaj de la estroj de familioj: nun ili fariĝis speciala tasko, laŭ la reĝa/pastreca polusiĝo. "En ĉi tiu mekanismo, solidareco ne plu estas akumula kaj nedeviga", skribis Liverani: "En la faka kaj urba sistemo, solidareco fariĝas organika kaj necesa".
Adolph Leo Oppenheim nomis "grandaj organizaĵoj" la templojn kaj palacojn, kiuj prenis la karakterizaĵojn de "decidaj polusoj". La fizika ĉeesto de la arkitekturaj verkoj, kiuj enhavas ĉi tiujn polusojn, distingas la urbojn disde la vilaĝoj, ankaŭ ĉar ĉi tiuj konstruaĵoj konkrete asociiĝis kun la produktivaj agadoj: apud ili estis butikoj, arkivoj, magazenoj kaj oficejoj, do eĉ sur strikte loĝistika nivelo ekonomia agado estis evidente administrata de grandaj organizoj.
La vilaĝaj komunumoj neformale administris la juran staton de la tero, en la senco ke ili apartenis rekte al la familioj laborantaj pri ĝi. La heredo de la posedo garantiis implican "neforigeblecon de terposedoj". La paŝtejoj estas administrataj de la vilaĝo entute. La urba revolucio ankaŭ signifas misformon de ĉi tiu sistemo: la teroj apartenas al la "liberaj" kamparanoj aŭ al la templo/palaca poluso, kaj iom post iom pli kaj pli al ĉi-lastaj, kaj pro laŭpaŝa koloniigo kaj pro kontraktitaj akiroj. La teroj de la ŝtato estas administrataj laŭ du manieroj: konfiditaj al la servila laboro aŭ "dividitaj kaj uzitaj" al ŝtataj dungitoj. La "liberaj" kamparanoj "rajtis" specon de "dekonaĵo" (aŭ almenaŭ parto de proksimume tiu kvanto) kiun ili devis pagi al la ŝtato.
Terkultivado redakti
Aldone al la grandaj kanaloj, grava rolo por la difino de novaj kaj pli riĉaj marĝenoj de manĝaĵoplusoj estas atribuebla al la apin, la plugilo-semisto, sur kies funkciado estas modelitaj longaj kaj mallarĝaj kampoj, kiuj limas al la mallonga flanko kun la kanaloj. La progresiva sistemigo de la irigaciaj insuloj kaj la uzo de la apin kondukis cerealan kultivadon al antaŭe nekonataj rendimentoj, egala al rilatoj de 1 ĝis 30 inter semo kaj rikolto.
Ekaperis nova setleja hierarkio, ludata sur du aŭ tri niveloj: unuflanke la malgrandaj vilaĝoj, kiuj okupiĝis pri agro-paŝtista agado, kaj aliflanke la urboj, "kiuj koncentras la agadojn de transformo, interŝanĝo kaj servoj". La tria nivelo konsistas el "mezaj centroj, kiuj gastigas malcentralizitajn urbajn funkciojn". La pejzaĝo, intermetita kun setlejoj de unu el la tri specoj, estis plejparte tiu de marĉoj kaj arida stepo: ĉi tiuj "intersticaj spacoj" sur la politika nivelo permesis facilan identigon de funkciaj punktoj, dum sur la ekonomia nivelo ili permesis diferencigitan ekspluatadon de rimedoj; "marĝena sed grava" por brutbredado, rikoltado kaj fiŝkaptado.
Sur la demografia nivelo estis pruvita rapida kresko, kiu en la pasinteco ofte estis atribuita al migraj movadoj, sed kiu anstataŭe devas esti atribuita al interna disvolviĝo subtenata de la efektivigo de agrikulturaj teknikoj.
Defendaj verkoj redakti
La koncentriĝo de havaĵoj en la urboj igis la sekurecon problemo ĉiam pli urĝa, tiel ke oni ne hezitis investi konsiderindan kvanton da labortagoj en konstruado de muregoj. La varoj devenis de komerco, kiu nun estas ampleksa kaj konsistas el altvaloraj objektoj, same kiel la amasiĝo de nutraĵaj plusoj, sen kalkuli la teknologian havaĵon posedatan de specialigitaj metiistoj kaj la politik-ideologian havaĵon, kiu konkretiĝas en la konstruado de templaj areoj kun siaj ilaroj. La vilaĝoj enhavis unu solan riĉaĵon, la loĝantaron de laboristoj, kiuj, en okazo de danĝero, ne barikadas sin interne de la muregoj sed fuĝas: la konstruaĵoj kun malmulta teknologia engaĝiĝo de la vilaĝoj povas esti forlasitaj, dum tio ne validas evidente por la urboj, kiuj skizis fortan kaj klare videblan opozicion interne kaj ekstere.
Libereco kaj sklaveco redakti
Dikotomio de statuso klare aperis inter fakaj metiistoj kaj rektaj kamparanoj. La unuaj laboris per produktad-rimedoj apartenantaj al la palaco aŭ templo: ilia laboro estas kompensita per la porcioj de manĝaĵo aŭ la asigno de tero. Ĉi tiuj specialistoj do estis elito, kiel menciite, sed aliflanke ili estas "jure kaj ekonomie "servistoj" de la reĝo (aŭ dio), [...] rektaj ĝuantoj de la redistribua mekanismo". Rektaj kamparanoj, aliflanke, estis liberaj tiom, kiom ili posedas la produktadajn rimedojn, per kiuj ili plenumis siajn manĝajn bezonojn, sed la superfluo ŝuldiĝas al la ŝtato, do ili estis "parto de la redistribuiga mekanismo pli en la tempo de forprenado ol en tiu de ricevado".
Liverani rimarkas, ke ĉi tiu teoria komplementeco inter urbo kaj kamparo, krom esti mildigita de la malabunda prestiĝo de la kamparanoj, estas plue subfosita de la fakto, ke la redistribua aspekto de la procezo ofte estas hazarda, koncentrita en propagando, en la administrado de la kulto, rivelante sin al la naturo. esence ideologia, mankanta eĉ en la baza aspekto de la defendo de la landoj kaj la sekureco de eksterurbaj setlejoj. Esence, "la momento de plej evidenta kaj efika efiko de la centra organizo al la kamparo estas la elfosado de la kanaloj". En la proto-dinastia periodo, vilaĝaj komunumoj pli kaj pli trovos sin en la pozicio devi vendi teron al la centra organizo (la templo).
La krizo de la unua urbanizado redakti
La kulturo de Uruk en sia posta fazo (tavolo III de Eanna) ŝajnis suferi tre fortan kaj subitan kuntiriĝon: iuj kolonioj simple malaperis (kiel en la okazo de Habuba Kebira); la responda tavolo de Malatya redonis revenon al la vilaĝa setlejo (post la antaŭaj grandaj konstruaĵoj), kiu ŝajnas atesti la malaperon de centra politika-administra kunordigo. La kialoj de ĉi tiu krizo ne estas tute klaraj: Liverani hipotezas problemon pri rendimento de rikoltoj, pli limigitaj ekster la aluvio. En Supra Mezopotamio, la krizon sekvas regionigo, kiu anstataŭas la homogenecon de la unua urbigo, tiu kun Ubaid-tipaj setlejoj. La interpreto de la diversaj regionaj kulturoj de la Nordo ankaŭ restas problemiga. En Malsupra Mezopotamio, la periodo Uruk estis sekvita de fazo konata kiel Gemdet Nasr, kiu prenas sian nomon de ejo proksime al Kiŝ: ĉi tiu fazo respondas al Uruk 3 kaj entute oni parolas pri "proto-skribkapabla" fazo. Temas, almenaŭ en la Sudo, de fazo ankoraŭ ekspansiva (kaj demografie kaj ekonomie), kvankam kadre de ĝenerala regionigo. Sekvas fazo nomata Proto-Dinastia I, kiu ĝenerale estas komprenata kiel fazo de forta kuntiriĝo kaj krizo.
La proto-dinastia periodo redakti
Kun la tiel nomata "proto-dinastia periodo" (3-a jarmilo a.K.) la loka protohistoria fazo finiĝis en Mezopotamio: ĝuste kun la Proto-Dinastio oni povas analizi homajn eventojn unuafoje ne nur per la arkeologia dokumentado, sed ankaŭ per la escepta noveco de la teksta dokumentado de la administraj arkivoj. Proto-Dinastia I estas recesiva fazo, sed reprezentas krampon rilate al la periodo de granda evoluo, kiu karakterizas fazojn II kaj III. Kompare kun la antaŭa Uruk-periodo, kiu vidis la centron de Uruk relative izolita por regi la scenon, la proto-dinastia periodo (precipe en fazoj II kaj III) distingiĝas per la ĉeesto en Sumero de kelkaj centroj de egala graveco, karakterizitaj kiel urboŝtatoj (do ŝtatoj kun "kantonaj" dimensioj): inter ĉi tiuj, Uruk mem, Ur kaj Eridu sude, Lagaŝ kaj Umma ĉe la Tigriso, Adab, Ŝuruppak kaj Nippur en la centra areo, Kiŝ norde kaj Eŝnunna en la malproksima nordo. La ĉefaj direktivoj de la sumera ekspansio en ĉi tiu etapo estas Mari kaj Aŝuro. Implikita al ĉi tiu kultura kaj komerca sistemo, eĉ se ili ne estas sumeraj, estas ankaŭ hamamazi (sur la deklivoj de la montoj Zagros, sed neniam ekzakte lokalizitaj) kaj Susa, sed la rilatoj ankaŭ intensas kun lokoj, kiuj jam dum iom da tempo estis kunligitaj kun la aluvio, nome la Persa Golfo, la Irana altebenaĵo, la Sudorienta Anatolio, Sirio.
Notoj redakti
- ↑ Illustrazione del tempio di Eridu, livello 7, dal sito del Department of Classical and Near Eastern Studies and The University of Minnesota.
- ↑ I livelli 7, 9 e 16 dell'area templare di Eridu, dal sito della DePaul University.
- ↑ Oni supozas, ankaŭ, du ŝlosil-fazojn en la historio de la proksim-orientaj socioj: unu en kiu la povo religia kaj politika estis en la manoj de la religiistoj kaj la dua, en kiu politika povo estas en la manoj de la reĝo, kiu tamen tenas la religiistojn ĉe si en la ekzercado de la reĝa povo (komparu: Delfino Ambaglio, Daniele Foraboschi (fare de), Le civiltà dell'antichità 1, ed. cit., 1994, pp. 80-81).
- ↑ Jane McIntosh, Ancient Mesopotamia: New Perspectives, ABC-CLIO, 2005.
- ↑ Mario Liverani, Marcella Frangipane, Paola Davoli, Stefano De Martino, Laura Battini-Villard, De la unuaj setlejoj al la urba fenomeno. Proksima Oriento kaj Egipto, Il Mondo dell'Archeologia (2002), da treccani.it.
- ↑ Harriet E. W. Crawford, Sumer e i sumeri, p. 69.
- ↑ Harriet E. W. Crawford, Sumer e i sumeri, p. 75.
