Angiospermoj
La angiospermoj[2] (latine Angiospermae), ankaŭ nomataj magnoliofitoj[3] (Magnoliophyta), florplantoj[4] aŭ fruktoplantoj[5], estas klado de la planta regno. Tiu grupo enhavas ĉiujn plantojn kun floroj, kies semoj estas enfermitaj en la frukto. 'Angiospermo' signifas uja semo (el la grekaj ἀγγεῖον, ujo, kaj σπέρμα, semo), kontraste al la 'gimnospermoj' (nud-semaj plantoj), kiuj evolue antaŭis. Ambaŭ estas semplantoj.
 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Troveblo de fosilioj: Malfrua Ĵurasio - Nun | ||||||||
 | ||||||||
| Biologia klasado | ||||||||
| ||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||
La angiospermoj aŭ florplantoj enhavas la plimulton el la vegetaĵaj specioj, kun pli ol 300 000 specioj[6]. Ili troviĝas en ĉiuj medioj de la mondo.
La florplantoj estas unu el la plej grandaj grupoj de la pli evoluintaj plantoj, kiuj produktas en specialaj reproduktaj organoj (nome floroj) semojn, kiam la karpelo estas fermita. En aliaj grajnoproduktaj plantoj, nome la gimnospermoj, la ovolo evoluas libere dum polenado. Gravaj trajtoj de la florplantoj estas ĉeesto de ovolujo kaj duobla fekundiĝo.
Historio
redaktiCerte Teofrasto (ĉirkaŭ -372 - -287) unue distingis la florplantojn de la nudsemplantoj. John Ray uzis, fine de la 17a jarcento, tiun malsamecon en sia klasado, kiu estas la unua provo de natura klasado en la moderna epoko.
Origino
redakti
La unuaj angiospermoj aperis antaŭ ĉirkaŭ 140 milionoj da jaroj, dum la ĵurasa epoko. La unuaj fosiliaj plantoj kun angiospermaj trajtoj aperis en ĵuraso kaj en la frua kretaceo (antaŭ 135-65 milionoj da jaro), sed tiuj estis relative malmultaj kaj primitivaj formoj. La granda disvastiĝo de angiospermoj okazis en la meza kretaceo (antaŭ ĉirkaŭ 100 milionoj da jaroj). Dum la malfrua kretaceo la angiospermoj iĝis dominanta grupo surtere, kaj kelkaj fosiliaj plantoj indikas la aperon de modernaj plantoj (ekz. fago, kverko, platano, kaj magnolio). La plej maljuna fosilia florplanto estas Archaefructus liaoningensis malkovrita en Ĉinio, kaj datita je -125 milionoj da jaroj (Kretaceo).
La genro Amborella estas tre interesa por plantosistematikistoj, ĉar analizoj de molekula filogenetiko konstante lokas la genron en aŭ proksime de la bazo de la klado Angiospermoj.
Reproduktado
redaktiLa reprodukta sistemo ĉe florplantoj estas tre evoluinta. La reproduktaj organoj (floroj kaj fruktoj) estas la trajtoj plej videblaj en tiu plantaro.
La floroj
redaktiLa vortoj floro kaj planto estas kelkfoje konfuzataj. Tamen, la floroj estas nur la reprodukta parto el iuj plantoj: la florplantoj. La floreroj estas la staminoj (viraj partoj), kaj la pistilo (ina parto). Krom tiuj partoj, estas ankaŭ florfolioj: petaloj kaj sepaloj.
Seksaj aranĝoj
redaktiPlej multaj florplantoj estas duseksaj (ĉiu individuo havas la du seksojn - monoika). La floroj estas ofte duseksaj, sed ĉe iuj specioj inaj kaj viraj floroj estas apartaj sur sama individuo. Kelkaj specioj estas seksapartigitaj: la individuoj portas aŭ virflorojn aŭ inajn florojn (dioika). Fine, kelkaj havas kaj unuseksajn florojn kaj duseksajn florojn sur la sama individuo.
Duobla fekundiĝo
redaktiTaksonomio
redakti
La angiospermoj estas konsiderataj kiel divizio, antaŭe nomata "semujplantoj" (Angiospermatophyta) aŭ "florplantoj" (Anthophyta), kaj poste nomata magnoliofitoj (Magnoliophyta) laŭ la tipa genro magnolio. La 300 000 specioj estas arigitaj en 64 ordoj, 400 familioj kaj pli ol 14 000 genroj[6],[7]. Kompare, estas 1000 specioj de nudsemplantoj[8]. Estas pli ol 165 000 dukotiledonaj kaj pli ol 35 000 unukotiledonaj plantoj.
Jen ĉi-sube la listo de la akceptitaj taksonoj (ĝis ordoj), kaj ties Esperantaj nomoj[10]:
- Plantae - plantoj
- Tracheophyta - trakeofitoj
- Spermatophyta - spermatofitoj
- Angiospermae (Magnoliophyta) - angiospermoj (magnolifitoj)
- Protoangiospermae - bazaj angiospermoj
- Mesangiospermae - mezangiospermoj
- Magnoliidae - magnoliedoj
- Chloranthales - klorantaloj
- Liliopsida - unukotiledonoj (liliopsidoj)
- Magnoliopsida - dukotiledonoj (magnoliopsidoj)
- Ceratophyllales - ceratofilaloj
- Buxales - buksaloj
- Proteales - protealoj
- Ranunculales - ranunkolaloj
- Trochodendrales - trokodendraloj
- Dilleniales - dilenialoj
- Gunnerales - guneraloj
- Superrosidae - superrozedoj
- Superasteridae - superasteredoj
- Angiospermae (Magnoliophyta) - angiospermoj (magnolifitoj)
- Spermatophyta - spermatofitoj
- Tracheophyta - trakeofitoj
Laŭ la klasifiko APG III (2009) bazita sur molekula filogenetiko, kaj tiu de Arthur Cronquist en 1981 (klasika klasigo), ekzistas ok grupoj de nun vivantaj angiospermoj:
- Amborella - unu specio de arbusto en Nov-Kaledonio
- Nymphaeales - pli-malpli 80 specioj[11] - Nymphaeaceae (nimfeoj) kaj Hydatellaceae
- Austrobaileyales - pli-malpli 100 specioj[11] de ligno-plantoj de diversaj partoj de la mondo
- Chloranthales - kelkdek specioj de odorplenaj plantoj kun dentaj folioj
- Ceratophyllum - pli-malpli 6 specioj[11] de akvaj plantoj, eble plej bone konataj en akvarioj
- magnoliidoj - pli-malpli 9 000 specioj,[11] kun 3-petalaj floroj, poleno kun unu truo, kaj plejparte folioj kun reto de nervuroj - ekzemple magnolioj, nobla laŭro, kaj nigra pipro
- verdukotiledonaj - pli-malpli 175 000 specioj,[11] kun 4- aŭ 5- petalaj floroj, poleno kun tri sulketoj, kaj plejparte folioj kun reto de nervuroj - ekzemple sunfloroj, petunio, ranunkoloj, pomarboj kaj kverkoj
- unukotiledonaj - pli-malpli 70 000 specioj,[11] kun 3-petalaj floroj, unu kotiledono, poleno kun unu sulketo, kaj plejparte folioj kun paralelaj nervuroj - ekzemple tritiko, orkideoj, kaj palmoj
Oni ne scias ĝuste kio estas la rilato inter la ok grupoj, sed la tri unuaj kiuj apartiĝis el la praflorplanto estis Amborellales, Nymphaeales, kaj Austrobaileyales, en tiu sinsekvo.[12]
Tradicie, la florplantoj estis dividitaj inter dukotiledonaj kaj unukotiledonaj. Fakte, la du plej grandaj grupoj, en la pli novaj sistemoj, estas la unukotiledonaj kaj la verdukotiledonaj. La aliaj 6 grupoj estas pli malgrandaj.
Oni povas nomi la dukotiledonajn magnoliopsidoj (Magnoliopsida) kaj la unukotiledonajn liliopsidoj (Liliopsida).
La plej grandaj familioj
redaktiLa plej disvastiĝantaj familioj de la florplantoj, vice laŭ la specinombro jenas:
- unukotiledonaj plantoj
- Orkideacoj: 18 000 specioj
- Poacoj: 9 000
- Ciperacoj: 4 000
- dukotiledonaj plantodivizioj
- Asteracoj: 25 000
- Fabacoj: 17 000
- Rubiacoj: 7 000
- Eŭforbiacoj: 5 000
Ekonomia signifo
redakti
La florplantoj donas gravan procentaĵon de la kulturplantoj, uzataj por homa nutrado. La plej grava familio estas la poacoj, aŭ gresa familio, (rizo, (maizo), tritiko, hordeo, sekalo, aveno, milio, sukerkano, sorgo), kun la fabacoj. Grandan signifon havas la solanacoj, (terpomo, tomato, kaj piproj, inter aliaj), la kukurbitacoj, (enhavas bakkukurbon kaj citrolon), la brasikacoj, (sinapo, kolzo kaj brasiko), apiacoj. Multaj fruktoj venas el la familioj de rutacoj kaj rozacoj (pomarbo, pirarbo, ĉerizarbo, abrikotarbo, prunarbo, etc).
En kelkaj partoj de la mondo, iuj plantoj akiris gravan signifon pro sia multflanka uzebleco. Ekzemplo por tio estas la kokos(nuks)o (Cocos nucifera) sur la Pacifikaj atoloj aŭ la olivarbo (Olea europaea) en Mediteraneo.
La angiospermoj havas do ekomomian signifon en la formoj de ligno, papero, fibro (kotono, lino, kaj kanabo, ktp.), kuracplantoj (digitalo, kamforo), ornamaj kaj pejzaĝformantaj plantoj, kaj en multaj aliaj formoj.
Referencoj
redakti- ↑ Spermatophyta ĉe la taksonomio de NCBI
- ↑ angiospermoj en PIV ĉe vortaro.net
- ↑ magnolifitoj en PIV ĉe vortaro.net
- ↑ florplantoj en PIV ĉe vortaro.net
- ↑ fruktoplantoj en PIV ĉe vortaro.net
- ↑ 6,0 6,1 Angiosperms ĉe The Plant List
- ↑ Angiosperms ĉe World Flora Online. Arkivita el la originalo je 2020-04-28. Alirita 2020-04-27 .
- ↑ Gymnosperms ĉe The Plant List. Arkivita el la originalo je 2017-06-06. Alirita 2020-04-27 .
- ↑ La klasifiko APG IV (Wikipedia angle)
- ↑ Listo de plantoj baza ĉe Google Sheets
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Jeffrey D. Palmer, Douglas E. Soltis and Mark W. Chase 2004 : The plant tree of life: an overview and some points of view. American Journal of Botany, 91: 1437–1445. doi:10.3732/ajb.91.10.1437 (angle)
- ↑ Pamela S. Soltis and Douglas E. Soltis 2004 : The origin and diversification of angiosperms. American Journal of Botany, 91: 1614–1626. doi:10.3732/ajb.91.10.1614. (angle)
Bibliografio
redakti- Allaby, Michael and Richard Garrat 2006 : Grasslands. Biomes of the earth. Chelsea House, New York NY 10001, 270 pp. ISBN 0-8160-5323-5 angle
Eksteraj ligiloj
redakti- http://delta-intkey.com/angio Arkivigite je 2014-06-21 per la retarkivo Wayback Machine
- http://delta-intkey.com Arkivigite je 2007-01-03 per la retarkivo Wayback Machine
- http://www.blackwell-synergy.com/links/doi/10.1046/j.1095-8339.2003.t01-1-00158.x/full Arkivigite je 2007-12-22 per la retarkivo Wayback Machine
- http://tolweb.org/tree?group=Angiosperms&contgroup=Spermatopsida Arkivigite je 2020-02-02 per la retarkivo Wayback Machine
- Angiosperms An annotated link directory