Ciganoj

Ciganoj aŭ romaoj (Vidu ankaŭ sub Romaoj) estas komuna nomo por etnoj kun komuna heredaĵo: sintioj kaj kaleoj.

Ciganoj
Flago de ciganoj
Suma populacio
15 milionoj aŭ pli
Ŝtatoj kun signifa populacio
Barato 5,794,000  Turkio Disputita: 300,000 - 5,000,000  Rumanio Disputita: 535,250 (oficiala censo) Aliaj taksoj: 700,000–2,500,000  Hispanio 600,000 ĝis 800,000 aŭ 1,500,000  Francio 500,000 (oficiala takso) ĝis 1,200,000-1,300,000  Usono 1,000,000 (taksoj de ciganaj organizoj)  Hungario Disputita: 205,720 (oficiala censo); Aliaj taksoj: 450,000-1,000,000  Brazilo 678,000–900,000  Bulgario Disputita: 370,908 (oficiala censo) ĝis 700,000–800,000  Slovakio Disputita: 92,500 aŭ 550,000  Serbio Disputita: 108,193 (oficiala censo) 500,000 taksita (540,000 inkl. Kosovo)  Rusio 183,000 (oficiala censo 2002)  Grekio Disputita: 200,000 aŭ 300,000–350,000  Ukrainio 48,000 (oficiala censo 2002)  Argentino 300,000  Ĉeĥio Disputita: 11,746 aŭ 220,000 ĝis 300,000  Nord-Makedonio Disputita: 53,879 ĝis 260,000  Germanio 110,000–130,000  Albanio Disputita: 1,300 ĝis 120,000  Irano 110,000  Italio 90,000–110,000  Kanado 80,000  Kolombio 79,000 Portugalio 40,000 Pollando 15,000 ĝis 50,000
Lingvo(j)
cigana lingvo, lingvoj de konkretaj regionoj
Religio
Romanipen, kombinita kun asimilo el lokaj religioj

Ciganoj en Eŭropo 0%                              10%.

Tradicie ili estis nomadoj kaj ankaŭ nuntempe ili formas diasporon de 1,5 ĝis 2 milionoj da homoj. La ciganoj venis origine el Hindio (Barato), sed intertempe ili ankaŭ jam fiksloĝas en 30 landoj, precipe en Eŭropo kaj Ameriko kaj okcidenta Azio (ekzemple Ŝjinĝjiango).

Eŭropanoj en la mezepoko kredis, ke ciganoj venis el Egiptio (la angla nomo gipsy kaj la hispana gitano devenas el tiu supozo), sed la lingvistika analizo pruvis, ke ilian prapatrujon necesas serĉi en Hindio, probable apud la rivero Induso aŭ Sindh. Ilia nomada vivmaniero kaŭzis problemojn en eŭropaj landoj kaj vekis grandan malamon kontraŭ ili, sekve ankaŭ persekutadon kaj pogromojn.

Wiktoria Gabor ("Viki", cigandevena polino), venkintino de la 17a Junulara Eŭrovido-Kantokonkurso 2019 en Glivico, Pollando

Festivalo Khamoro Roma, Prago 2007

Ciganoj parolis variantojn de cigana lingvo (ili nomas ian lingvon romani), sed dum la malnomadiĝo, plurlande parolis ciganan ĵargonon aŭ ekparolis, ofte kontraŭ sia volo, nur la landan lingvon kiel en Hispanio kaj Hungario.

Popolo senteritoria

La romaoj perdis sian ŝtatanecon en la restrukturado de pluraj eŭropaj landoj dum la pasintaj jardekoj.

Ciganio ne havas geografiajn limojn, neniun referencan teritorion, sed determinantoj estas sociaj, lingvaj kaj psikologikaj limoj.

Vaida Voivod III (Ionel Rotaru) estis politika aktivisto kiu klopodis fondi en 1960 la Communauté Mondiale Gitane (Tutmonda Romaa Komunumo) kiu celis interalie sendependan ŝtaton nomata Romanestan.

En 1998 romaoj kongresis en Prago, kie ili kreis senteritorian civiton kun propraj flago, himno kaj parlamento: Ciganio.

Romaoj

Terminologio: La rekte koncernatoj nomas sin prefere per la vorto „Rom” aŭ plurale "Roma", kiu signifas „(edziĝinta) viro”, "Romni" kiu signifas "(edziĝinta) virino", "Romnija" (ina pluralo) aŭ per la vorto „manuŝ”, kies signifo estas „homo”. La esprimo "cigano" estas de ili mem ofte konsiderata kiel ofenda insulto kaj rifuzata.

Iuj organizaĵoj, inkluzive de Unuiĝintaj Nacioj kaj la usona Library of Congress, uzas la terminon Romani [89]. Tamen la Konsilio de Eŭropo kaj aliaj organizaĵoj konsideras, ke "Roma" estu la ĝusta termino rilata al ĉiuj rilataj grupoj, sendepende de iliaj devenlandoj, kaj rekomendas, ke la termino Romani, kelkfoje literumata kile Rromani, estu limigita al la lingvo kaj kulturo: Romani-lingvo, Romani-kulturo. [87]

Tamen en la monda kulturo ekzistas multaj gravaj literaturaj kaj historiaj verkoj uzantaj la terminon "cigano". Multaj nuntempe uzas la vorton "romaoj" (kaj ties diversajn nacilingvajn formojn) ankaŭ kiel sinonimon de la pli ĝenerala nomo "ciganoj".

La Internacia Romaa Unio opinias, ke la diversaj nacilingvaj terminoj similaj al "ciganoj" estas pejorativaj, kaj uzas tial anstataŭe "romaoj", tiel inkluzivante ankaŭ sintiojn kaj kaleojn en la signifon de "romaoj".

Diaspora vivo

Ĉirkaŭ la 10-a jarcento romaoj komencis iri de nordokcidenta Barato kaj Pakistano al okcidento.

La romaoj formas popolgrupon kiu vivas precipe en orienta Eŭropo, en la ĝermanaj landoj ankaŭ konataj sub la nomo sintí (sintioj) kaj en hispanlingvaj landoj sub la nomo kalé (kaleoj). La termino bohemiano pri artisto malŝatanta sociajn konvenciojn estas inspirita de vivmaniero de ciganoj, kiuj venis al Francio el Bohemio.

En Brazilo, estas du ciganaj "gentoj", la unuaj estas kaleoj kiuj venis el Portugalio kaj Hispanio en fruaj eraoj kaj vivas laŭ tradiciaj nomadaj moroj, ili almozpetas, faras cirkajn prezentaĵojn, legas la bon-hazardon. Ili estas tre malriĉaj kaj vivas en tre malbonaj kondiĉoj. Fizike ili estas nigra-haŭtaj. La aliaj estas la romaoj kiuj venis el la Orienta Eŭropo en 20-a jarcento post la Dua mondmilito. Ili, ĝenerale, vivas en grandaj urboj, kiel Rio-de-Ĵanejro kaj San-Paŭlo kaj tendaras nur pro ceremoniaj kaj festaj aferoj. Ili estas blank-haŭtaj kaj ĝenerale vivas kiel komercistoj.

Persekutoj

La naziismo provis ekstermi la romaojn. Multaj mezeŭropaj kaj orienteŭropaj romaoj mortis en naziaj ekstermejoj. Romaoj indikas la nazian ekstermon per la nomo Porajmos.

Kulturo

Malgraŭ la ĝenerala malamo kaj persekutado, la ciganoj konservis siajn identecon, lingvon kaj originalecon, kio aliflanke vekis ankaŭ admiron aŭ almenaŭ atenton de gravaj artistoj. Sed ili havas ankaŭ propran kulturon (cigana muziko estas la fonto de flamenko). Nuntempaj artistoj kiel koncepta artisto Damian Le Bas rekreas la romaan identecon partoprenantaj en nuntempaj artaj ekspozicioj kiel la Venecia Bienalo montrantaj ke la romaa identeco estas ne homogena sed ke ĝi scias adapti sin al ŝanĝantaj cirkonstancoj kaj eĉ kapablas je kultura mikso. Tiel ĝi povas servi kiel modelon por moderna, transnacia identeco.

Lingvo

Almenauŭ 3 milionoj da romaoj parolas la lingvon Romani tra la mondo, kiu apartenas al la hind-arja branĉo de la hindeŭropaj lingvoj, Ĝi ankaŭ estas la plej proksima eŭropa parenco de Sanskrito. Multaj romaoj scipovas paroli du aŭ pli da lingvoj. La romaa estas agnoskata diversgrade kiel malplimulta lingvo en Kosovo, Makedonio, Rumanio, Kroatio, Slovakio, Slovenio, Germanio, Finnlando, Hungario, Norvegio, Svedio kaj Aŭstrio.

Simbolaj tagoj kaj lokoj

8-a de aprilo: La Internacia Romaa-tago estas festata ĉiujare je la 8a aprilo memore al la malfermo de la unua internacia Roma-kongreso okazinta en Londono ekde la 8-a de aprilo 1971.

2-a de aŭgusto: la memortago de 'porajmos' depost 1992 rememorigas tiun tagon ĉiujare ilian 'holokaŭstan' version.

10-a de decembro: Tago de la romaaj homaj rajtoj.

Literaturo

Kelkaj cigandevenaj verkistoj: Veijo Baltzar, Edward Dębicki, Lafcadio Hearn, Bronisława Wajs, Ronald Lee

Kelkaj ekzemploj en kiuj ciganoj rolas en aligentaj literaturoj:

• Nikolaus Lenau: Die drei Zigeuner (poemo)
• Karel Hynek Mácha: Ciganoj
• Victor Hugo: Notre-Dame de Paris
• J. Vrchlický: La violono de cigano
• Federico García Lorca: Cigana Romancaro
• Ioan Budai Deleanu: Mica ţiganiadă
• Aleksandr Puŝkin: Ciganoj.

Muziko kaj danco

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo [Ciganoj kaj hispanaj dancoj].

Ciganaj muzikĝenroj estas Flamenko kaj Ciganaj fanfaroj de Serbio, Makedonio, kaj Bulgario

Kelkaj ekzemploj en kiuj ciganoj rolas en aligentaj muzikkulturoj:

• J. Strauss: Cigana barono
• Georges Bizet kaj Prosper Mérimée: Carmen
• F. Lehár: Cigana amo
• E. Kalmán: Cigana muzikestro
• A. Dvořák: Ciganaj melodioj
• B. M. Ravel: Cigano

Jen kelkaj cigandevenaj kantistoj, muzikziktoj:

Nicolas Reyes, Aladár Pege, Ginesa Ortega, Irini Merkouri, Sofi Marinova, Roby Lakatos, Félix Lajkó, Edyta Górniak, Rosario Flores, Diego El Cigala, Drafi Deutscher, Camarón de la Isla, Sandro de América, Pista Dankó, Georges Cziffra, Panna Cinka, Manolo Caracol, Iva Bittová, János Bihari, Kálmán Balogh, Elek Bacsik, Carmen Amaya, Remu Aaltonen, Ida Kelarová, Shutka Roma Rap,...

Filmoj

Fanfan la Tulipe

Ladje Drom (Latcho Drom)

Terra Franca / Ashore (2018)

Gadjo dilo

Cigana Romancaro.

I met some happy gypsies

Famaj ciganoj

Juan de Dios Ramírez Heredia – hispana politikisto, eksa membro de la Eŭropa Parlamento kaj fondinto de Unión Romaní, ligita al Romano Internacionalno Jekhetanipe (Internacia Romani Unuo)

Django Rheinhardt (gitaristo kaj komponisto)

Marcel Courthiade (esploristo pri la 'Rromani'-skribo, lingvo kaj kulturo)

Bronisława Wajs - Papuŝa (verkisto, poeto)

Veijo Baltzar (dramaturgo, verkisto, artisto)

Gipsy Kings (muzikgrupo)

Damian Draghici (membro de la Eŭropa Parlamento)

Lívia Járóka (unua romaa parlamentanino en la Eŭropa Parlamento)

Bibliografio

(angla) Nicolae Gheorghe & Andrzej Mirga, The Roma in the 21st century: a policy paper, Princeton University: Project on Ethnic Relations, 1997

(angla) Damian Le Bas, Thomas Acton: All Change. Romani Studies Through Romani Eyes. University Of Hertfordshire Press, Herfortshire 2010.

(angla) August Fraser: The Gypsies ("Ciganoj"), Oxford/Cambridge 1995

(franca) Le Conseil de l'Europe et les Roms: 40 ans d'action (La Konsilio de Eŭropo kaj la Romaoj: 40 jaroj de agado),

(itala) Santino Spinelli, Rom gente libere, 2013, 256 paĝoj.

En Esperanto

Marjorie Boulton, en sia mikspota libro Faktoj kaj fantazioj, dediĉas ties 35-an ĉapitron "Ciganoj kaj ciganaj fabeloj" al komentoj pri tiu popolo, ĉefe pri ties historio kaj antropologio; poste ŝi rakontas du anekdotojn pri romaoj (ciganoj).

Savojarda romao, en: Arkivo de la revuo Etnismo, nro 85 (PDF, 31-5-2010), p. 15-18

Bildoj

• 

  Migrado de la ciganoj en Eŭropo

• 

  Vincent van Gogh, pentraĵo 'La karavanoj' en la franca urbo Arles.

• 

  Kvoto de la ciganoj je la loĝantoj de eŭropaj landoj

• 

  Henri Rousseau: La dormanta ciganino, 1897

• 

  Hispanaj ciganinoj (1917)

Vidu ankaŭ

Cigana lingvo ("Rromani", la 'romaa' lingvo)

Muzeo de romaa kulturo

Porajmos (holokaŭsto de ciganoj)

Anticiganismo

Ciganio

Internacia tago de ciganoj

Ederlezi (kanto)

Latcho Drom (filmo)

Mi eĉ renkontis feliĉajn ciganojn (serbe: Skupljači perja, en Esperanto: plumportanto)

Historio de ventra danco (->Ciganoj kaj hispanaj dancoj)

Eksteraj ligiloj

Vekiĝo de la romaa komunumo, Le Monde Diplomatique en Esperanto

(de) Roma-Generacio 2.0 ĉe la tutmonda romaa festivalo KHAMORO

(en) Romaa Filmfestivalo

(en/hu) Neformala Romaa Eduka Fondumo/ UCCU pri promenitinerioj (romae: thaj Romnya) en Budapeŝto kaj Pécs kun junaj ciganaj ĉiĉeronoj formitaj de UCCU por klarigi ciganajn valorojn kaj antaŭjuĝojn.

(angla) European Roma Cultural Foundation (Eŭropa Romaa Kultura Fondumo)

(en, fr, de) Romaa historio kaj kulturo

(angle) Ekstermado fare de la nazia reĝimo

(angle) RomNews Society

(angle, romae, france) Eŭropa Forumo de romaoj kaj vojaĝantoj

(angle) Specalized Library with Archive "Studii Romani"

(franca, angla) Romaoj kaj ciganoj - eŭropa kulturo - prezentado kun bildoj, 2003, Marseille.

(turka, angla subteksto) Elma Arus (turka dokument-filmistino)