Naturkatastrofo

grava malfavora evento rezultanta de naturaj procezoj de la Tero, kiu povas kaŭzi perdon de vivo aŭ posedaĵo

Naturkatastrofo estas subita, grandskala okazaĵo en la naturo sur Tero, kiu abrupte ŝanĝas la medion tiel ke multaj vivaĵoj mortas (ĉu tuj, ĉu iom post iom pro la ŝanĝo). Ekzemploj de naturkatastrofoj estas meteorŝtonoj, cunamoj, tertremoj, vulkanajn erupciojn, inundoj kaj diluvoj, sed ili povas ankaŭ esti uraganoj, tornadoj, lavangoj aŭ eĉ simple sekega vetero kaj aliajn geologiajn procezojn.

Ekzemplo de tornado ĉe Tecumseh (Oklahomo).
Incendio en Kalifornio.

Naturkatastrofo estas grava negativa okazaĵo rezultiĝanta el naturprocezoj de la Tero. Naturkatastrofo povas kaŭzi perdon de vivo aŭ posedaĵdamaĝo, kaj tipe heredigas iun ekonomian damaĝon en sia rezulto, kies severeco dependas de la eltenemo, aŭ kapablo de la afektata loĝantaro renormaliĝi.[1]

Negativa okazaĵo ne pliiĝos al la nivelo de katastrofo se ĝi okazas en areo sen vundebla loĝantaro.[2][3][4] En endanĝerigita areo, aliflanke, kiel ekzemple San Francisco en 1906, sismo povas havi katastrofajn sekvojn kaj heredigi daŭrantan difekton, postulante jarojn ripari.

En 2012, ekzistis 905 naturaj katastrofoj tutmonde, 93% de kiuj estis veter-rilataj katastrofoj. Totalaj kostoj estis 170 miliardoj da usonaj dolaroj kaj asekuris perdojn de 70 miliardoj de USD. 2012 estis modera jaro. El ili 45% estis meteologiaj (ŝtormoj), 36% estis hidrologiaj (inundoj), 12% estis klimataj (varmondoj, malvarmondoj, sekegoj, arbarofajroj) kaj 7% estis geofizikaj okazaĵoj (sismoj kaj vulkanaj erupcioj). Inter 1980 kaj 2011 geofizikaj okazaĵoj respondecis pri 14% de ĉiuj naturaj katastrofoj.[5]

Lavangoj redakti

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Lavango.
 
Polvoneĝa lavango

El la vidpunkto de la homo neĝlavangoj ofte estas katastrofoj. Li klopodas protekti sin kaj sian substrukturon helpe de lavangoprognozoj, surplantado de deklivoj kaj lavangobaraj konstruaĵoj. Se lavango jam trafis homojn, necesas helpo de montara savoservo. Plurspecaj kondiĉoj, ekzemple malsekeco de neĝo, kunagas por kaŭzi lavangon kaj diversaj okazaĵoj, ofte minimumaj, ekzemple rompiĝo de neĝkornico, povas ekirigi lavangogliton.

Dum la Unua Mondmilito, laŭtakse 40,000 ĝis 80,000 soldatoj mortis kiel rezulto pro lavangoj dum la montkampanjo en la Alpoj ĉe la aŭstra-itala fronto, multaj el kiuj estis kaŭzitaj de artileripafado.

Tertremoj redakti

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tertremo.
 
Tertremo en Sicilio en 1693
 
Parto de la ĉilia urbo Valparaíso post tertremo en 1906

Tertremo, seismosismo [6] estas natura fenomeno, kiu rezultas el subita eligo de energio akumulita en la terkrusto kaj estigas tertremajn ondojn. Sur la surfaco de Tero tertremoj povas montriĝi kiel skuo aŭ delokigo de la grundo. La kaŭzo de tertremo estas interpremo de terkrustaj platoj kiuj tuŝas unu la alian. La energia disradiado de la premo tremigas la teron.

Tertremoj okazas ĉiutage, sed la plimulto de ili ne kaŭzas grandan detruon. Fortaj tertremoj povas kaŭzi grandegajn detruojn kaj mortigi homojn. Tiaj tertremoj ĝenerale havas fortan komencan tremon, kaj malpli fortajn postajn tremojn, kiuj povas etendiĝi dum pluraj tagoj. La punkto sub la tersurfaco, kie originas tertremo, nomiĝas hipocentro. La punkto sur la tersurfaco rekte super la hipocentro nomiĝas epicentro.

Geologoj ankoraŭ ne povas antaŭdiri precize kie aŭ kiam okazos tertremoj, sed ili pli kaj pli komprenas la internajn mekanismojn de la tero, povas montri la plej riskoplenajn lokojn kaj rekomendi konstrumetodojn taŭgajn por eviti difektojn.

Ĉe la surfaco de la Tero, sismoj manifestas sin per vibrado, skuado kaj foje delokiĝo de la grundo. La vibradoj povas varii en magnitudo. Sismoj estas kaŭzitaj plejparte de forperdo ene de geologiaj faŭltoj, sed ankaŭ de aliaj okazaĵoj kiel ekzemple vulkana agado, terglitoj, mineksplodoj, kaj nukleaj testeksplodoj. Sismoj memstare malofte mortigas homojn aŭ faŭnon. Estas kutime la sekundaraj okazaĵoj kiun ili ekigas, kiel ekzemple konstruaĵkolapso, incendioj, cunamoj (sismaj marondoj) kaj vulkanoj, kiuj rekte estas fakte la tialo por homa katastrofo. Multaj el tiuj povus eventuale esti evititaj per pli bona konstruo, sekurecosistemoj, frua averto kaj planado. Kelkaj el la plej signifaj sismoj en lastatempaj tempoj estas la jenaj:

Ĉefaj tertremoj ekde 2004 redakti

Listo de la ĉefaj tertremoj ekde 2004 laŭ nombro de mortintoj[7]:

Vulkanaj erupcioj redakti

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Listo de plej grandaj vulkanaj erupcioj.
 
La impreso de artisto de la vulkanaj erupcioj kiuj formis la Deccan Altaĵetojn en Barato.

Vulkanoj povas kaŭzi ĝeneraligitan detruon kaj sekvan katastrofon laŭ pluraj manieroj. La efikoj inkludas la vulkanan erupcion mem kiu povas kaŭzi damaĝon sekvantan la eksplodon de la vulkano aŭ la falon de roko. Due, lafo povas esti produktita dum la erupcio de vulkano. Ĉar ĝi forlasas la vulkanon, la lafo detruas multajn konstruaĵojn kaj plantojn kiujn ĝi renkontas. Trie, vulkana cindro ĝenerale kun la signifo la malvarmetigita cindro - povas formi nubon, kaj ekfali dike en proksimaj lokoj. Se miksite kun akvo tio formas konkreto-similan materialon. En sufiĉa kvanto cindro povas igi tegmentojn kolapsi sub ĝia pezo sed eĉ malgrandaj kvantoj vundos homojn se enspirite.[8] Ĉar la cindro havas la konsistencon de ŝlifglaso ĝi kaŭzas abraziodifekton en movado de partoj kiel ekzemple motoroj. La ĉefa murdinto de homoj en la tuja medio de vulkana erupcio estas la piroklastaj fluoj, kiuj konsistas el nubo de varma vulkana cindro kiu kreskas en la aero super la vulkano kaj rapidas laŭ la deklivoj kiam la erupcio jam ne apogas la ĉesigon de la gasoj. Estas kredite ke Pompejo estis detruita per piroklasta fluo. Laharo-terfalo estas vulkana kotfluo aŭ terglito. La Tangiwai-katastrofo (1953) estis kaŭzita de laharo-terfalo, kiel estis la Armero-tragedio (1985) en kiu la urbo Armero estis entombigita kaj laŭtakse 23,000 personoj estis mortigitaj.

Specifa speco de vulkano estas la supervulkano. Laŭ la Toba katastrofteorio antaŭ 75,000 ĝis 80,000 jaroj super-vulkana okazaĵo ĉe Toba reduktis la homan loĝantaron al 10,000 aŭ eĉ 1,000 reproduktaj paroj kreante botelkolan punkton en homa evoluo.[9] Ĝi ankaŭ mortigis tri kvaronojn de ĉiu plantvivo en la norda hemisfero. La ĉefa danĝero de supervulkano estas la enorma nubo da cindro kiu havas katastrofan tutmondan efikon al klimato kaj temperaturo dum multaj jaroj.

Hidrologiaj katastrofoj redakti

Ĝi estas perforta, subita kaj detrua ŝanĝo aŭ en kvalito de la akvo de la Tero aŭ en distribuo aŭ movado de akvo en tereno sub la surfaco aŭ en atmosfero.

Inundoj redakti

  Pli detalaj informoj troveblas en artikolo inundo.

Inundo estas superfluaĵo de vastaĵo de akvo kiu enakvigas teron.[10] La direktivon de EU pri inundoj difinas inundon kiel provizoran kovraĵon fare de akvo de tero ne normale kovrita per akvo.[11] En la signifo de "torenta akvo", la vorto ankaŭ povas esti aplikita al la enfluo de la tajdo. Inundado povas esti rezulto de la akvokvanto ene de akvoareo, kiel ekzemple riverolago, kiu inundas aŭ rompas digojn, kun la rezulto ke iom da la akvo evitas siajn kutimajn limojn.[12] Dum la grandeco de lago aŭ alia akvoareo varios laŭ laŭsezonaj ŝanĝoj en precipitaĵo kaj neĝfandado, ĝi ne estas signifa inundo se la akvo ne kovras teron uzita de homoj kiel vilaĝo, grandurbo aŭ alia loĝata areo, vojoj, vastaĵoj de kamparo, ktp.

 
La rivero Limpopo, en suda Mozambiko, dum la Inundo de 2000 en Mozambiko.

Kelkaj el la plej rimarkindaj inundoj estis la jenaj:

  • La Johnstown Inundo de 1889 kie pli ol 2200 homoj perdis siajn vivojn kiam la Suda Forko-Digo tenanta reen la Lagon Conemaugh krevis.
  • La Huang He (Flava Rivero) en Ĉinio precipe ofte inundas. La Granda Inundo de 1931 kaŭzis inter 800,000 kaj 4,000,000 mortojn.
  • La Granda Inundo de 1993 estis unu el la plej multekostaj inundoj en usona historio.
  • La Nordmara inundo de 1953 mortigis 2251 homojn en Nederlando kaj orienta Anglio.
  • La Riverinundo de Jangzio de 1998, en Ĉinio, lasis 14 milionojn da homoj senhejmaj.
  • La Inundo de 2000 en Mozambiko kovris grandan parton da la lando dum tri semajnoj, rezultigante milojn da mortoj, kaj forlasante la landon detruita dum jaroj poste.
  • La Mumbajaj inundoj de 2005 mortigis 1094 homojn.
  • La Pakistanaj inundoj en 2010 rekte influis proksimume 20 milionojn da homoj, plejparte pro senhejmigo, detruo de kultivaĵoj, infrastrukturo, posedaĵo kaj porvivaĵo, kun mortnombro de proksima nombro al 2,000.
  • La 2014 Barat-Pakistana inundoj

Tropikaj ciklonoj povas rezultigi ampleksan inundadon kaj diluvon, kiel okazite en:

Listo de la plej grandaj historiaj naturkatastrofoj laŭ nombro de mortigitaj homoj redakti


23-an de januaro 1556 Shaanxi-provinco, Ĉinio Tertremo mortigis 830 000.
28-a de julio, 1976 Tangshan, Ĉinio Ĉina registaro raportis 242 000 mortintojn. Usonaj geologiaj institutoj taksis la veran nombron je plej verŝajne 655 000.
1642 Ĉinio Diko detruiĝis. 300 000 dronis.
26-a de decembro, 2004 Sud-okcidenta Azio Tertremo sekvata de cunamo mortigis almenaŭ 280 000.
13-a de novembro, 1970 Orient-Pakistano 200 000 mortintoj trovitaj post cunamo kaŭzita de ciklono. Pli ol 100 000 aliaj malaperis.
9-a de aŭgusto, 1138 Aleppo, Sirio Tertremo mortigis 230 000.
22-a de decembro, 856 Damghan, Irano Tertremo mortigis 200 000.
16-a de decembro, 1920 Jiangsu (Gansu)-provinco, Ĉinio Tertremo je 8,6 mortigis 200 000.
22-a de majo, 1927 Kansu, Ĉinio Tertremo je 7,9 mortigis 200 000.
23-a de majo, 893 Ardabil, Irano Tertremo mortigis 150 000.
1-a de septembro, 1923 Kwanto, Japanio Tertremo je 7,9 mortigas 142 000 kaj detruigas trinonon de Tokio.
30-a de aprilo, 1991 Bangladesh Ciklono mortigis 131 000.
5-a de oktobro, 1948 Ashgabat, Turkmenio Tertremo je 7,3 mortigis 110 000.
1228 Nederlando 100 000 dronis pro inundo en Frislando.

Notoj redakti

  1. G. Bankoff, G. Frerks, D. Hilhorst (eds.). (2003) Mapping Vulnerability: Disasters, Development and People. ISBN 1-85383-964-7.
  2. Luis Flores Ballesteros. "What determines a disaster?" 54 Pesos Sep 2008:54 Pesos 11 Sep 2008. <http://54pesos.org/2008/09/11/what-determines-a-disaster/ Arkivigite je 2012-03-20 per la retarkivo Wayback Machine>
  3. D. Alexander. (2002) Principles of Emergency planning and Management. Harpended: Terra publishing. ISBN 1-903544-10-6.
  4. B. Wisner, P. Blaikie, T. Cannon, kaj I. Davis. (2004) At Risk - Natural hazards, people's vulnerability and disasters. Wiltshire: Routledge. ISBN 0-415-25216-4.
  5. Natural Catastrophes in 2012 Dominated by U.S. Weather Extremes Arkivigite je 2013-07-02 per la retarkivo Wayback Machine Worldwatch Institute, 29a de Majo, 2013
  6. Plena Ilustrita Vortaro 2002 p. 1015
  7. José Reinoso, "China revive la pesadilla de un terremoto", El País, 15a de aprilo de 2010, paĝoj 2 kaj 3. Fonto menciita USGS.
  8. Monto Ontake, Japanio, la 27an de septembro de 2014, 50 mortoj.
  9. "Human Ancestors Were an Endangered Species", 19a Januaro 2010. Arkivigite je 2010-01-24 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2010-01-24. Alirita 2014-10-01.
  10. MSN Encarta Dictionary. Flood. Arkivigite je 2011-02-04 per la retarkivo Wayback MachineRKonsultita la 2006-12-28. 2009-10-31.
  11. Directive 2007/60/EC Chapter 1 Article2
  12. Glossary of Meteorology (June 2000). Flood. Arkivigite je 2007-08-16 per la retarkivo Wayback Machine Konsultita 2009-01-09.

Vidu ankaŭ redakti