Ĉina lingvaro
Ĉi tiu artikolo temas pri Nordĉina dialektaro - la grupo de la norda kaj sud-okcidenta ĉinaj dialektoj. Por informoj pri la oficiale parolata norma lingvo (Putonghua), vidu la artikolon ĉina norma lingvo.La ĉinaj lingvoj (中文 Pinyin: Zhōngwén, 汉语 (simpligita) /漢語 (tradicia) Hànyǔ, 华语/華語 Huáyǔ) estas unu el du ĉefaj subgrupoj de la ĉinotibeta lingvaro,[1] kies alia ĉefa subgrupo estas la tibetobirma lingvaro. Se oni konsideras la ĉinajn lingvojn kiel unu lingvon, ĝi estas sendube la plej parolata lingvo: proksimume 1,2 miliardoj da homoj parolas ĉinan lingvon, do unu kvinono de la homaro.
| Ĉina lingvo | ||
| 汉语／漢語, 华语／華語 aŭ 中文 | ||
| Parolata en | Ĉina Popola Respubliko (ĈPR, ofte simple Ĉinio), Respubliko de Ĉinio (RĈ, ofte Tajvano), Singapuro, Indonezio, Malajzio, Filipinoj, Tajlando, Vjetnamio, Peruo, Usono, Kanado, Aŭstralio kaj aliaj okcidentaj landoj | |
| Parolantoj | 1 299 877 520 | |
| Denaskaj parolantoj | proksimume 1,2 miliardoj | |
| Skribo | Ĉina skribo, Pinyin, Bopomofo, Xiao'erjing | |
| Lingvistika klasifiko | ||
|---|---|---|
Ĉinotibeta
| ||
| Oficiala statuso | ||
| Oficiala lingvo en | Unuiĝintaj Nacioj; Ĉinio, interalie Hongkongo kaj Makao; Tajvano; kaj Singapuro | |
| Reguligita de | Nacia Lingvo Reguliganta Komitato (ĈPR) | |
| Lingvaj kodoj | ||
| Lingvaj kodoj | ||
| ISO 639-1 | zh | |
| ISO 639-2 | ||
| Bibliografia | chi | |
| Terminologia | zho | |
| ISO 639-3 | zho | |
| SIL | cmn | |
| Glottolog | sini1245 | |
| Angla nomo | Chinese | |
| Franca nomo | langues chinoises | |
| Vikipedio | ||
Ekzistas du manieroj skribi la ĉinan lingvon: per la simpligita skribo kaj per la tradicia skribo. Kvankam la simpligita skribo simpligis la signojn (do ofte malgrandigis la nombron de uzendaj strekoj), ĝi al kelkaj ne estas pli facila, ĉar ĝi ofte malebligas kompreni kompleksajn signojn kiuj naskiĝis el kunigo de pluraj aliaj signoj.
Ĉina lingvaro Redakti
Tamen, 360 milionoj de ĉinoj parolas almenaŭ naŭ aliajn precipajn variantojn de la ĉinaj lingvoj ‐ el kiuj ĉiuj uzas la saman skriblingvon sed kies parolmanieroj estas preskaŭ reciproke nekompreneblaj,[2][3] kio indikus diversajn lingvojn.
La parolantoj loĝas ĉefe en la kontinenta Ĉinio kaj la regionoj Tajvano, Hongkongo kaj Makao. Ankaŭ pli ol 70% de singapuranoj uzas la simpligitan ĉinan skribon. Krome, ĉinaj fortaj minoritatoj ekzistas en kelkaj sud-orient-aziaj landoj, kaj malpli fortaj dise en la tuta mondo.
Debato pri unusola normlingvo aŭ diversaj lingvoj aŭ dialektoj Redakti
La debato, ĉu oni devas paroli pri unu sola lingvo aŭ pri aro da malsimilaj lingvoj, havas politikan signifon kaj estas foje afero de forta debato.
Normlingvo Redakti
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Norma ĉina lingvo.Multaj homoj diras "ĉina lingvo" kiam ili celas la nordĉinan dialektaron, kiu hodiaŭ nomiĝas putonghua [= 'komuna lingvo'] aŭ la ĉinan norman lingvon, kiu apartenas al tiu dialektaro.
La esprimo "mandarena lingvo" povas signifi kaj la nordĉinan dialektaron kaj la ĉinan normlingvon.
Dialektaro Redakti
Oni kutimas konsideri la ĉinajn lingvojn unu lingvo, kiu enhavas multajn dialektojn. Fakte, la diferenco inter la ĉinaj dialektoj kelkfoje estas kvazaŭ la diferenco inter latinidaj lingvoj, kaj parolantoj de diversaj ĉinaj dialektoj apenaŭ povas kompreni unu la alian. Ili tamen povas uzi ĉinan skribon por interkompreniĝi. Kiam vorto bezonas klarigon, oni skribas ĝin per fingro en la alian manon.
Lingvosciencistoj konsideras la ĉinan lingvaron aro de almenaŭ ses diversaj lingvoj.
En simpla modelo, la ĉinaj dialektoj apartiĝas en du grupoj:
La nordaj dialektoj Redakti
北方话 (nova), 北方話 (tradicia), pinyin : Běifānghuà
Ili estas la bazo de la nuntempa normlingvo pǔtōnghuà.
Subgrupoj de la nordaj dialektoj estas la nord-orienta dialekto (Pekino) kaj la nord-okcidenta dialekto.
La sudaj dialektoj Redakti
Ili havas pli da komunaj eroj kun la klasika ĉina lingvo.
Unu vasta suda dialekto estas ekzemple la kantona, kiu estas parolata en Honkongo, Makao, kaj la provinco de Guangdong. Estas 52.000.000 homoj en Ĉinio, kiuj ĝin parolas, kaj 71.000.000 en la tuta mondo. Homo de Kantono ne povas kompreni la lingvon de homoj de Pekino. Oni aŭdas pli la kantonan ol la normĉinan en Nordameriko, pro tio ke la plimulto de ĉinaj enmigrintoj venis el pli riĉaj regionoj kiel Honkongo.
Aliaj ĉinaj lingvoj estas la vua (regiono de Ŝanhajo) 85.000.000; hunana (Xiāng, ĉine) 35.000.000; la hakaa, 33.000.000; ĝjangŝjia (Gan, ĉine) 32.000.000; ĝina (Jinyu, ĉine) 45,000,000; kaj la sudmina 45.000.000.
Lingva strukturo Redakti
La ĉinaj lingvoj estas izoligaj lingvoj.
Simpligita ĉina skribo Redakti
La ĉina skribo havas ideogramojn, ne alfabeton. Unu ideogramo estas legata kiel unu silabo kaj havas unu signifon. La vortoj ne ŝanĝiĝas (ekzemple laŭ vortspeco), sed la gramatika rilato inter la vortoj estas decidita per la sinsekvo ene de la frazo.
Ekzemple (mandarene) :
我爱她。 Wǒ ài tā. 'Mi amas ŝin.'
她爱我。 Tā ài wǒ. 'Ŝi amas min.'
Por la mandarena lingvo (pǔtōnghuà) ekzistas norma latinlitera transskribo, kiu estas uzata ĉefe en vortaroj kaj en komunikado kun ne-ĉinoj. Certaj el la aliaj ĉinaj lingvoj (ekzemple la sudmina) ankaŭ estas foje skribataj per la latina alfabeto kun aldonoj.
Tradicia ĉina skribo Redakti
La tradicia ĉina skribo aŭ tradiciaj ĉinaj karaktroj (ĉine tradicie 正體字/繁體字; simpligite 正体字/繁体字; pinjine Zhèngtǐzì/Fántĭzì) estas ĉinaj karaktroj en ajna signaro kiuj ne enhavas karaktrojn aŭ karaktrajn anstataŭaĵojn nove kreitajn post 1946. Ili estas plej ofte la karaktroj en la normigitaj signaroj de Tajvano, Honkongo kaj Makao aŭ en la Kangxi-Vortaro.
Esperanto kaj la ĉina lingvaro Redakti
Ĉinaj vortoj kaj lingvaj trajtoj en Esperanto Redakti
Xu Daorong en sia eseo Kiom da ĉina en Esperanto? [1979][4] rememorigas, ke ĉina kaj Esperanto estas du tre apartaj lingvoj, ĉar supozeble Zamenhof baziĝis ĉefe sur hindeŭropaj lingvoj, krom la ne superebla geografia baro[5] Kiel escepto estus la vorto teo, de nedubebla ĉina deveno kune kun alia radiko samsignifa kaj samdevena ofta en hindeŭropaj lingvoj, kia estas ĉa. La eseisto ordigas sian tezon laŭ tri kategorioj, nome vortotrezoro, numerala sistemo kaj "transglito" de unu vortospeco al la alia en ambaŭ lingvoj[6] por konkludi, ke eĉ se Zamenhof mem ne uzis aŭ eĉ ne konis la ĉinan, estas nedubeblaj similaĵoj inter la apartaj lingvoj, kiuj konfirmas ties logikecojn. Pri la vortotrezoro la analizo de sinjoro Daorong konsistas ĉefe en proponoj kaj bedaŭro ke jam ne eniris en Esperanton pli da ĉinismoj kongrue kun la pezo kaj gravo de la ĉina kulturo. Ekzemple Daorong propronas eniron de pli el la 56 ĉinaj naciecoj, el kiuj dekomence eniris nur la sep internaciaj kazaĥo, koreo, mongolo, ruso, taĝiko, tajo kaj uzbeko, krom kiuj en PIV eniris almenaŭ kvar nome hano, manĉuro, tibetano kaj ujguro. Partikulare li bedaŭras la mankon de hujino. Ĉefa kontribuo de la eseo estas listo de 83 ĉinismoj rilataj al la ĉina kulturo, el kiuj majoritatoj estas mezurunuoj, muzikiloj, manĝaĵoj, nobelaj titoloj, kaj aliaj, el kiuj eniris en PIV nur dabingo, huntuno, lio kaj maĝango, kaj li bedaŭras ekzemple la mankon de fano, muo, juano, ĝiao, feno, ĝino kaj aliaj. Pri ties ofteco kaj gravo li aludas al la traktado de tiuj vortoj kaj konceptoj en la ĉina gazeto El Popola Ĉinio. La dua kontribuo temas pri la numerala sistemo kiu en Esperanto, escepte pri la deveno de la radikoj, estas absolute same logika kiel en la ĉina dum komparo kun la angla, germana, franca kaj rusa konstatigas, ke en tiuj estas multaj neregulaĵoj, kiuj ne videblas en Esperanto, kaj same okazis rilate al la ordaj numeraloj. La tria regulareco komuna al ambaŭ lingvoj estas la "transglito" de unu vortospeco al la alia en ambaŭ lingvoj[7] kies granda fleksebleco estas unu el le pliaj utilaj avantaĝoj en Esperanto.
Ĉindevenaj Esperantaj vortoj Redakti
- Teo
- Tajĝiĉuano
- Vejĉio (sinonimo por Goo)
- Uoko
- Juano (monero)
- Maoismo
- Konfuceanismo
- Tao
- Jino kaj Jango
- lio (mezurunuo)
- Ĝozo
- Maĝango
Literaturo Redakti
- Ĉe akvorando, tre fama ĉina romano,
- Ĉinlingva konversacio, Ĉina Esperanto-eldonejo Beijing, 1986, aŭtoro : Lu Ĉŭanbiaŭ, esperantigita de Fan Jizu
- Ĉu ekzistas la ĉina lingvo?, artikolo de Augusto Casquero, en revuo Esperanto feb.2009 p. 44
- Monato, internacia magazino sendependa, numero 1993/02, paĝo 22: La ĉina verkita de Bradley Kendal.
Vidu ankaŭ Redakti
- Norma ĉina lingvo (putonghua)
- Nordĉina dialektaro
- Ĉinaj vortoj enkondukitaj el aliaj lingvoj
- Esperantigo de vortoj el ĉina fonto
- Sistemoj por transliterumi al la latina alfabeto:
- Wēijī
- Ĉina kaligrafio
Referencoj Redakti
- ↑ Charles N. Li, Sandra A. Thompson, Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. "The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family." ("Oni genetike klasigas la ĉinan lingvaron kiel sendependa branĉo de la ĉinotibeta lingvaro".) ISBN 0-520-06610-3
- ↑ David Crystal, Cambridge Encyclopedia of Language (Cambridge Univ. Press, 1995), p. 312. "The mutual unintelligibility of the varieties is the main ground for referring to them as separate languages." ("La reciproka nekomprenebleco de la variantoj estas la precipa bazo por aludi al ili kiel apartaj lingvoj.") ISBN 0-521-42443-7; tria eldono, 2010, ISBN 0-521-73650-1
- ↑ John DeFrancis, The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. "To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that ... are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation ... in China." ("Nomi la ĉinan kiel unuoblan lingvon kiu entenigas dialektojn kun variantaj gradoj de diferenco erarigas, minimumigante malegalecojn kiuj ... estas kiel grandaj kiel tiuj inter la angla kaj la nederlanda lingvoj. Nomi la ĉinan kiel familio de lingvoj sugestas eksterlingvistikajn diferencojn kiuj efektive ne ekzistas, kaj ne rimarki la unikan situacion ... en Ĉinio.") ISBN 0-8248-1068-6
- ↑ Interlingvo inter Lingvoj. Prilingvaj Eseoj, Diversaj aŭtoroj, UEA, Roterdamo, 2015. ISBN: 9789290171232. 271 paĝoj. Paĝoj 243-256.
- ↑ Paĝo 243.
- ↑ Paĝo 253.
- ↑ Paĝo 253.
Eksteraj ligiloj Redakti
- Libera vortaro Arkivigite je 2012-04-07 per la retarkivo Wayback Machine Malferma vortaro ĉina-Esperanto
- 100 ĉinaj frazoj por la Olimpikoj en 2008 esperante
- Learn Chinese Arkivigite je 2021-09-19 per la retarkivo Wayback Machine Ĉinaj lingvoj angle
- I Love Chinese Mi amas la ĉinan lingvon angle
Bibliografio Redakti
- John DeFrancis: The Chinese Language: Fact and Fantasy. University of Hawaii Press, Honolulu 1984
- Karlgren, Bernhard (1954). «Compendium of Phonetics in Ancient and Archaic Chinese». Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiquities (26). pp. 211-367.
- Norman, Jerry (1988). Chinese, Cambridge Language Surveys. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-29653-6.
- Ramsey, S. Roberts (1987). The Languages of China. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-01468-X.
- Graham Thurgood kaj Randy J. LaPolla: The Sino-Tibetan Languages. Routledge, London 2003. (zum Chinesischen: Seite 57-166)
Historio Redakti
- William H. Baxter: A Handbook of Old Chinese Phonology. Trends in Linguistics, Studies and monographs No. 64 Mouton de Gruyter, Berlin / New York 1992. ISBN 3-11-012324-X.
- W. A. C. H. Dobson: Early Archaic Chinese. A Descriptive Grammar. University of Toronto Press, Toronto 1962 (behandelt die Sprache des 11. und 10. Jahrhunderts v. Chr.)
- И. С. Гуревич. И. Т. Зограф: Хрестоматия по истории китайского языка III-XV вв. (Krestomatio por la historio de la ĉina lingvo el la 3a ĝis la 15a jarcento), Moskvo 1984
- Alain Peyraube: Recent issues in chinese historical syntax. en: C.-T. James Huang kaj Y.-H. Audrey Li: New Horizons in Chinese Linguistics, 161-214. Kluwer, Dordrecht 1996
- Edwin G. Pulleyblank: Outline of a Classical Chinese Grammar (Vancouver, University of British Columbia Press 1995); ISBN 0-7748-0505-6 / ISBN 0-7748-0541-2.
- Wang Li (王力): 漢語史稿 (Skizo de la historio de la ĉina). Pekino 1957.
- Dan Xu: Typological change in Chinese syntax. Oxford University Press, Oxford 2007, ISBN 0-19-929756-8.
- Yang Bojun (杨伯峻) kaj He Leshi (何乐士): 古汉语语法及其发展 (Gramatiko kaj evoluo de la antikva ĉina). Yuwen Chubanshe, Pekino 2001
Moderna lingvo Redakti
- Chales N. Li kaj Sandra A. Thompson: Mandarin Chinese. A Functional Reference Grammar. University of California Press, Berkeley 2003
- Huang Borong (黄伯荣) (Hrsg.): 汉语方言语法类编 (Kompendio de gramatiko de ĉinaj dialektoj). Qingdao Chubanshe, Qingdao 1996. ISBN 7-5436-1449-9
- Mataro J. Hashimoto: The Hakka Dialect. A linguistic study of Its Phonology, Syntax and Lexicon. University Press, Cambridge 1973. ISBN 0-521-20037-7
- Nicholas Bodman: Spoken Amoy Hokkien. 2 Bände, Charles Grenier, Kuala Lumpur 1955–1958
- Ping Chen: Modern Chinese. History and Sociolinguistics. Cambridge University Press, Cambridge 1999
- Stephen Matthews und Virginia Yip: Cantonese. A Comprehensive Grammar. Routledge, London/New York 1994
- Yinji Wu: A synchronic and diachronic study of the grammar of the Chinese Xiang dialects. Mouton de Gruyter, Berlino 2005
- Yuan Jiahua (袁家骅): 汉语方言概要 (ĉinaj dialektoj). Wenzi gaige chubanshe, Pekino 1960
- Anne O. Yue-Hashimoto: Comparative Chinese Dialectal Grammar − Handbook for Investigators (Collection des Cahiers de Linguistique d'Asie Orientale, Band 1). Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris 1993, ISBN 978-2-910216-00-9.
- Yuen Ren Chao: A grammar of spoken Chinese. University of California Press, Berkeley 1968
