Finnlando
Finnlando (finne Suomi, svede Finland) estas parlamenta respubliko en Norda Eŭropo. Ĝin limas Svedio, Norvegio, la Rusa Federacio kaj la Balta Maro. La historio de Finnlando estas proksime rilata al la historio de najbara Svedio.
La lando havas 5,6 milionojn da loĝantoj, kaj ĝia areo (sen maro) estas 338 462 km². Tiel ĝi estas unu el la plej maldense loĝataj landoj en Eŭropo. La loĝantaro koncentriĝas en la sudaj kaj sudokcidentaj partoj de la lando, kie situas ankaŭ la ĉefurba regiono Helsinko kun 1,3 milionoj da loĝantoj kaj la du sekve plej grandaj urboregionoj Tampereo (342 miloj) kaj Turku (278 miloj). [1]
La konstitucio de Finnlando difinas egale la finnan (gepatra lingvo de 86,9 %[2]) kaj svedan (5,2 %) kiel la naciajn lingvojn kaj aldonas la rajtojn de sameoj kaj romaoj kaj aliaj grupoj vivteni siajn kulturojn kaj lingvojn. Aparta leĝo difinas la uzosferojn de la lingvoj de la indiĝena popolo sameoj. [3] La insulara provinco Alando havas aŭtonoman statuson, kaj ĝia sola oficiala lingvo estas la sveda.
En prahistorio, la unuaj homoj alvenis al la teritorio de la nuna Finnlando antaŭ ĉ. 10 000 jaroj, post la fino de la glaciepoko, kaj la lando restis daŭre loĝata ekde tiam.
Dum la unuaj jarcentoj de la dua jarmilo, la landon atingis kristanismo de okcidente kaj de oriente, kaj la teritorio iĝis parto de la vastiĝanta Svedio, ties orienta duono. Ekde la 18-a jarcento ĉe la orienta limo plifortiĝis premo de la Rusa imperio, kaj en 1809, post milito inter la Reĝlando Svedio kaj la Rusa Imperio, la lando estis ligita al Rusio. Tie, kiel Grandprinclando Finnlando, ĝi ĝuis rimarkindan aŭtonomecon.
La ŝtatrenversaj revolucioj de la Rusa Imperio en 1917 ebligis al Finnlando apartiĝon el la falinta imperio. La 6-an de decembro 1917 la parlamento akceptis deklaron pri sendependeco de Finnlando. La deklaron sekvis interna milito en januaro–majo 1918. En junio 1919 la parlamento definitive akceptis respublikan konstitucion.
Ekde 1955 Finnlando estas membro de Unuiĝintaj Nacioj. En 1995 la lando aliĝis al Eŭropa Unio kaj la 1-an de marto 2023 la finnlanda parlamento voĉdonis favore al aliĝo al NATO; ĝi estis akceptita en la organizo la 4-an de aprilo 2023.
Pri la nomo de la lando
En la finna ĝi nomiĝas Suomi, en la sveda Finland. En multaj aliaj lingvoj la nomo estas, aŭ similas al, Fin(n)land(ia). En Esperanto la plej ofta nomo estas «Finnlando», en kiu «finn» estas la radiko (do la anoj de la ĉefa etno nomiĝas «finnoj»); uzante la saman radikon, ankaŭ eblas nomi la landon «Finnujo» aŭ «Finnio» (kvankam tiuj formoj maloftas).
Ĉar al kelkaj malplaĉas neprononceblo de la duobla konsonanto en la radiko «finn»[4], iuj uzas la radikon «suom» anstataŭe, do nomas la landon Suomio aŭ Suomujo. Tiu formo plaĉas al iuj esperantistoj — ne nur tial, ke ĝi devenas de la finnlingva vorto Suomi anstataŭ el fremda fonto, sed precipe ĉar ĝi evitigas la leksikan kolilizion de «Fin-lando» kaj la neprononceblon de «Finnlando», «finnlingva» kaj tiel plu.
Aliaj preferas uzi la radikon «finland» por la lando, do diri «Finlando»; la loĝantoj tiam nomiĝas «finlandanoj» (tio do malebligas facile distingi inter loĝantoj de Finnlando kaj la etnaj finnoj: ekzemple ĉu la finnlandaj sameoj, kiuj ja estas «finnlandanoj» kaj «suomianoj», estas finlandanoj?).
Geografio
Salpausselkä (elparolo: [ˈsɑlpausˌselkæ]) estas la tri paralelaj altaj terkrestoj en Suda Finnlando.
Ĉefaj urboj
Finna nomo, sveda nomo (nombro de loĝantoj)
- Helsinki, Helsingfors (628 208; 2015-12-31)
- Espoo, Esbo (269 802; 2015-12-31)
- Tampere, Tammerfors (225 118; 2015-12-31)
- Vantaa, Vanda (214 605; 2015-12-31)
Administra divido
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Provincoj de Finnlando.20 provincoj (maakunta), 342 komunumoj (kunta).
Gubernioj
Pro reorganizo de la regiona ŝtata administrado la gubernioj (finne lääni) estis malfonditaj fine de 2009.
Ĝis la 31-a de decembro 2009 estis ses gubernioj en Finnlando:
- Suda Finnlando (Etelä-Suomen lääni)
- Orienta Finnlando (Itä-Suomen lääni)
- Okcidenta Finnlando (Länsi-Suomen lääni)
- Oulu-gubernio (Oulun lääni)
- Laponia gubernio (Lapin lääni)
- Alando (Åland/Ahvenanmaa)
Lingvoj
La naciaj lingvoj (tiu termino estas praktike same ol oficiala lingvo en multaj aliaj landoj kaj ĉeflingvo en Svedio) de Finnlando estas la finna kaj la sveda, kiujn la konstitucio difinas la naciaj lingvoj. Specialan statuson havas ankaŭ la samea en la kvar plej nordaj komunumoj de la lando. La konstitucio certigas la rajton de sameoj (kiel indiĝena popolo), ciganoj kaj aliaj grupoj vivteni kaj evoluigi sian lingvon kaj kulturon. La sveda havas vere fortan pozicion en la finnlanda historio. Ĝi estis en la lando plu fino de la 19-a jarcento la plej grava lingvo en la administro kaj la altkulturo. Relative ĝi ankaŭ havis multe pli denaskaj parolantoj ol nun. La finnlanda sveda parte malsimilas al la svedia sveda, rikssvenska ("regna sveda").
La finna estas la gepatra aŭ ĉefa lingvo de proksimume 92% de la loĝantaro[5]) kaj la sveda de 5,5%[6]). Aliaj lingvaj malplimultoj estas la rusa (ĉ. 0,8%) kaj la estona (ĉ. 0,3% de la loĝantaro). La samean lingvon denaske parolas proksimume kvarono el la pli ol 7 mil finnlandaj sameoj. Estas cigana komunumo de proksimume 10 000 homoj.
Multaj urboj havas oficialan nomon en ambaŭ naciaj lingvoj: ekzemple la ĉefurbo estas Helsinki en la finna, Helsingfors en la sveda, simile Turku/Åbo, Vaasa/Vasa. En oficiale dulingvaj komunumoj ankaŭ la stratnomoj kaj vojmontrilaj tekstoj estas dulingvaj. Por internacia uzo oni rekomendas unuavice la nomon uzatan en la lingvo de la plimulto, ekz. Jakobstad por la urbo, kies nomo en la finna estas Pietarsaari.
Konvencian esperantigitan nomon havas preskaŭ nur la tri urboj, kie okazis Universala Kongreso de Esperanto, kaj la urbo de la 36-a Internacia Junulara Kongreso: Helsinko, Tampereo, Lahtio kaj Raŭmo. Komence de la 20-a jarcento estis uzata ankaŭ la esperanta nomo Helsingforso por Helsinko. En la praktiko la uzado ankoraŭ varias, kaj oni ofte vidas ankaŭ la neadaptitajn nomojn Helsinki, Tampere kaj Lahti. Esperantigoj de aliaj urbonomoj estas tre maloftaj.
Municipo estas oficiale dulingva en Finnlando, se almenaŭ 3 000 personoj aŭ 8% de la loĝantaro parolas la malplimultan lingvon. En la insulara provinco Alando tamen nur la sveda lingvo estas oficiale uzata.
Unu el la konkurencaj avantaĝoj en Finnlando estis la scipovo de lingvoj. Ĝis la mezlernejo ĉiuj lernas almenaŭ du fremdlingvojn, ĉefe la anglan kaj devige la finnan aŭ la svedan. Laŭ okazinta en 2005 studo (Eurobarometer), 60% de la finnlanda loĝantaro asertis, ke ili scipovas paroli la anglan, 38% la svedan kaj 17% la germanan[7].
Ekonomio
La finna ekonomio estas karakterizita per fortaj sindikatoj kovrantaj proksimume 80% de la laborantaro. La finna registaro kaj la finna Nacia Asekurentrepreno posedas signifan parton de la finna industrio. La egaleco de disponebla enspezo en Finnlando estas tre alta kaj staras je 0,21 laŭ la Gini-indekso.
Historie, Finnlando estis konsiderata ekonomie malsukcesa lando en komparo kun aliaj eŭropaj landoj, kaj specife multe malantaŭ siaj skandinavaj najbaroj. Ekde 80-aj jaroj de la 20-a jarcento, Finnlando estas industriigita kaj fariĝis riĉa lando, kun ĉefe merkata ekonomio kaj tamen funkciigas bonevoluintan socialsistemon laŭ socialdemokratio. La ĉefaj kaj tradiciaj industrioj en Finnlando estas la ligno kaj papero, metaloj, elektronikaj kaj telekomunikaj industrioj. Internacia komerco ludas gravan rolon en la finna ekonomio, kun eksportaĵoj respondecas pri preskaŭ triono de MEP.
Pro la severa klimato, agrikulturo en Finnlando estas limigita kaj ne estas destinita por eksporto, sed nur por kontentigi la bezonojn de la loka merkato. En 2003, Finnlando eniris recesion pro la ekonomia situacio en la mondo sed eliris el ĝi dum 2004.
Socie, Finnlando similas al la skandinavaj landoj. Vasta socia subteno, laborleĝoj kiuj ĝenerale pli tendencas favori la laboristojn. Ĝi estas konsiderata multloke kiel ekzempla tiurilate, kiam unuflanke ĝia ekonomio estas malfermita kaj evoluinta, kaj aliflanke ĝi havas ampleksan subtenon por laboristoj kaj eĉ de la ekonomiaj malfortuloj.
En 2012, Finnlando eniris recesion kiu daŭris ĝis junio 2014, post la kolapso de la nacia entrepreno Nokia, kiu kontribuis ĉirkaŭ 4% ĉiujare al la MEP de la lando. En 2014, la kredittaksado de Finnlando falis de perfekta (AAA) al "preskaŭ perfekta" (AA+) ĉefe pro la granda nacia ŝuldo. Tamen, la ekonomia perspektivo de la lando altiĝis de "negativa" al "stabila".
Ek de novembro 2015 oni decidis fari unuaspecan eksperimenton de fiksa salajro sur civila bazo, kiu solvus la senlaborecproblemon, kiun suferis la lando dum la ekonomia krizo. La celo de la procezo estis simpligi la finnan bonfaran sistemon tiel ke ĝi estu alirebla por ĉiuj, kaj en la unua fazo de la eksperimento estis decidite, ke la monhelpo estos donita al fraŭlaj patrinoj kun infanoj kaj al la senlaboruloj kiuj perdis sian laborpostenoj en la periferiaj urboj de Finnlando por ke la aŭtoritatoj povu ekzameni kiel tio progresigas la socion kaj kiel ĝi estas aplikebla.
Dum la unua monatoj de 2016, Finnlando kreskis pli ol atendite, je ĉirkaŭ 1,6%, pro multaj reformoj kaj la antaŭvidoj atestis la degelon de la ekonomia stagnado en kiu la lando estis en antaŭaj jaroj. En April 2018, estis decidite nuligi la eksperimenton.
- GNP: totala - 139,7 miliardoj da eŭroj; pokapa - 26 863 eŭroj (2002).
- Eksporto: elektronikaj kaj elektraj varoj 27,5 %; metaloj, maŝinoj kaj veturiloj 27,1 %; papero, celulozo kaj lignaĵoj 25,7 %; kemiaĵoj 11,5 %, alio 8,2 % (2002).
Politiko
Ŝtatestro de Finnlando estas prezidanto de la respubliko (finne tasavallan presidentti, svede republikens president). Jare 1919 – 2000 Finnlando havis duon-prezidentan sistemon kaj forto de la prezidanto estis granda speciale en periodoj de Urho Kekkonen (prezidanto de la respubliko en la jaroj 1956–1982), sed en fino de 1980-jaroj oni startis malpliigi povon de la prezidanto kaj nun Finnlando havas parlamentan sistemon. Periodo de prezidanto estas ses jaroj.
Finnlanda parlamento (finne eduskunta, svede riksdagen) inkludas 200 parlamentanojn. La periodo de parlamento estas kvar jaroj.
Legu:
Historio
La historion de Finnlando grave influis ĝiaj grandaj najbaroj Svedio kaj Rusio. Ĝis 1809 la lando estis parto de Svedio, ekde tiam ĝis 1917 ĝi apartenis al la Rusia Imperio, kiel aŭtonoma grandprinclando. La fakto ke Finnlando iĝis aŭtonomia grandprinclando, kiu etendiĝis ĝis Nuorgam en la nordo, plilarĝigis la percepton de kio Finnlando estas. Antaŭe, Finnlando estis konsiderita kiel konsisti el ok provincoj kontrolitaj fare de Svedio, kiu ne inkludis Laponon. Finnlando ricevis naŭan provincon, kiam la teritorio de la grandprinclando kovris ankaŭ grandan parton de Laponio. Dum la rusia regado la finnoj restis lojalaj, kaj rekompence rajtis teni sian konstitucion kaj apartan valuton, kiam en Rusio eĉ paroli pri konstitucio estis malpermesate. Post la rusia revolucio de 1905 la finnlandanoj sukcesis havigi al si pliajn rajtojn. En 1906 Finnlando estis la unua en Eŭropo, kiu enkondukis vere ĝeneralan kaj egalan elekto-rajton — ankaŭ virinoj rajtis voĉdoni kaj esti elektitaj. En la unuaj elektoj 1907 la socialdemokratoj iĝis la plej granda partio.
Finnlando deklaris sin sendependa la 6-an de decembro 1917, post la Oktobra revolucio en Rusio, kaj ricevis sendependecon per dekreto de bolŝevika registaro. En januaro 1918 la socialistoj per puĉo kaptis la povon en Helsinko, kaj sekvis interna milito. Sin reciproke buĉis la finnaj ruĝuloj kaj blankuloj, kaj en Tampereo okazis la plej granda batalo de la ĝistiama nordia historio. Multaj finnoj (speciale inter ruĝuloj) mortis en koncentrejoj pro malsato kaj malsanoj. La interna milito lasis en la socio profundajn vundojn. Post la interna milito la regantoj tre favore sin tenis al Germanio, ĉar de tie ili dum la milito ricevis helpon. Oni decidis igi la ĵus sendependiĝintan Finnlandon reĝlando, kaj eĉ elektis germanan princon reĝo. Germanio tamen malgajnis la Unuan mondmiliton. Finnlando iĝis respubliko, kaj la taskojn de reĝo ricevis la prezidento.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Reĝlanda projekto de Finnlando (1918).Dum la jaroj 1920-30 estiĝis dekstremaj naciismaj organizoj, kiuj interalie instigis kverelojn kontraŭ la sved-lingvanoj. En 1930 oni post longa kampanjo de la dekstruloj malpermesis la agadon de la komunistoj, sed en 1932 la dekstro post nesukcesa puĉo grandparte perdis sian influon.
Eĉ pli firmigis la socion la atako de Sovetio en 1939. Dum longa intertraktado aŭtune 1939 Sovetio postulis de Finnlando cedon de teritorio por sekurigi Leningradon, kaj novembre Stalin transiris de vortoj al armiloj. Okazis la t.n. “Vintra milito” kontraŭ la agresinto. Stalin ne sukcesis konkeri la tutan Finnlandon, sed ja estis ceditaj teritorioj, i.a. la dua plej granda urbo de tiama Finnlando, Viborgo (finne Viipuri). Tiuteme vidu artikolon ceditaj areoj.
Finnlando komencis serĉi apogon de la faŝisma Germanio. En 1941 Finnlando partoprenis en la Hitlera atako kontraŭ Sovetio, unue por klopodi rekonkeri siajn perditajn teritoriojn, sed poste por konstrui “Grandfinnlandon” (en finna historiografio tiu milito nomiĝas la Daŭriga milito). Germanio tamen denove malvenkis, kaj Finnlando devis ekkonstrui novajn rilatojn kun sia granda najbaro. La Moskva armistico estis subskribita inter Finnlando unuflanke kaj Sovetunio kaj Unuiĝinta Reĝlando aliflanke la 19an de septembro, 1944, kio metis finon al la Daŭriga milito.[8] La Armistico restaŭris la Moskvan Pactraktaton de 1940, kun nombraj modifoj. Finnlando devis rezigni pri diversaj landlimaj teritorioj al Sovetunio. Finnlando cedis pluajn teritoriojn al Sovetio, devis propraforte eligi el la lando restojn de la naziaj trupoj (vd. Laponia milito), sed la lando estis neniam okupita de sovetiaj trupoj.
Post la milito la komunistoj denove rajtis agadi, kaj komence ili havis grandan influon. En 1948 estis subskribita traktato pri amikeco, kunlaboro kaj interhelpo kun Sovetio, kaj dum multaj jardekoj bonaj rilatoj kun Sovetio estis la fundamento de la finnlanda ekstera politiko.
Kvankam la demokratio neniam endanĝeriĝis, Sovetio ofte senteble influis ankaŭ la internan politikon. En 1962 Sovetio forte reagis kontraŭ koalicio de socialdemokratoj kaj dekstraj burĝaj partioj, kiuj celis malhelpi la reelekton de prezidento Urho Kekkonen (1900-1986). La koalicio dissolviĝis kaj Kekkonen estis reelektita.
Kekkonen, kiu sciis varti la delikatajn rilatojn de Finnlando al Moskvo, restis prezidento dum kvarona jarcento, de 1956 ĝis malsaniĝo en 1981. Precipe pro sia lerta ekstera politiko, Kekkonen ekhavis escepte fortan povon ankaŭ en la interna politiko.
Dum la tempo de Kekkonen la internacia pozicio de Finnlando daŭre fortiĝis. En 1975, kiam la Konferenco pri Sekureco kaj Kunlaboro en Eŭropo estis fondita en Helsinko, la neŭtraleco de Finnlando estis vaste rekonita.
Krom politikan, Sovetio havis ankaŭ grandan ekonomian signifon por Finnlando. La drasta malkresko de la komerco kun Sovetio/Rusio post la 1980-aj jaroj profundigis la ekonomian krizon, kaŭzitan de la internacia konjunkturo, kaj la senlaboreco atingis rekordon: de 3,4% en 1990 ĝi altiĝis en tri jaroj al 22%.
Kulturo
Sisu estas tipa finna termino kiu signifas ion en la senco de "obstino, persisto, fera volo por fini certan, ofte longdaŭran taskon".
Famaj finnlingvaj aŭtoroj
Aleksis Kivi - Elias Lönnrot - Hannu Mäkelä - Mika Waltari - Arto Paasilinna, Juhana Heikki Erkko, Ulla-Lena Lundberg, Anja Snellman.
Kuirarto
Religio
La Evangelia-Luterana Eklezio de Finnlando (finne Suomen evankelis-luterilainen kirkko, svede Evangelisk-lutherska kyrkan i Finland) kaj la Ortodoksa Eklezio de Finnlando estas la du popolaj eklezioj de Finnlando. La evangelia-luterana eklezio inkludas subgrupojn kiel lestadianismo.
| Religio | Kvanto de homoj | % |
|---|---|---|
| luteranismo | 3 695 160 | 66,60 |
| sen religio | 1 696 899 | 30,58 |
| ortodoksismo | 59 508 | 1,07 |
| islamo | 20 876 | |
| atestantoj de Jehovo | 16 495 | |
| katolikismo | 14 914 | |
| Pentekosta Kristanismo | 12 944 | |
| adventismo | 3208 | |
| mormonismo | 3187 | |
| baptismo | 2455 | |
| budhismo | 1834 | |
| metodismo | 1319 | |
| judismo | 1079 | |
| bahaismo | 656 | |
| hinduismo | 371 | |
| anglikanismo | 198 | |
| aliaj kristanaj | 16 837 | |
| aliaj nekristanaj | 531 | |
| sume | 5 548 241 |
Esperanto-movado en Finnlando
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Esperanto-movado en Finnlando.La historio de la frua Esperanto-movado estas legebla en jena artikolo el Enciklopedio de Esperanto: Frua Esperanto-movado/Finnlando.
Vidu ankaŭ : Finnlanda esperantista junulara organizo
Cetere
Al Finnlando apartenas duonmemstara Alando (finnlingve Ahvenanmaa, svede Åland).
En Finnlando troviĝas multe da sovaĝejaj kabanoj.
- Saŭno
- Sisu, finna identeca koncepto
- Kalevala, la nacia finna epopeo
- Puuko, malgranda tradicia finna tranĉilo
- Sahti, tradicia finna biero
- Festivalo Arta Lumo
- Mynämäki, (multlingva arto)
- Jean Sibelius, la plej konata finna komponisto
- Kantelo, nacia finna muzikinstrumento
- Timo Väänänen, finna muzikisto, kantelisto kaj esperantisto
- Lordi, rokgrupo kiu partoprenis la Eurosong-festivalon
- Vârttinä, kantgrupo
- Wimme Saari, samea muzikisto de jojko
- Mari Boine - samea kantistino
- Eila Hiltunen, plej konata skulptistino pro la Sibelius-monumento en Helsinki.
- Alvar Aalto, arkitekto
- Aki Kaurismäki, reĝisoro
- Mika Kaurismäki, reĝisoro
- Gustaf John Ramstedt, diplomato, sciencisto.
- Mauno Koivisto, politikisto
- Urho Kekkonen, politikisto
Eksteraj ligiloj
- www.finland.fi
- www.visitfinland.com
- www.sauna.fi
- (multlingva retejo) SuomiFinland100 Arkivigite je 2018-11-12 per la retarkivo Wayback Machine
Vidu ankaŭ
- Vintra milito
- Daŭriga milito
- Finnlandaj kulturaj kaj akademiaj institutoj
- Listo de urboj de Finnlando
- Landnomoj
- La nunaj finnaj eŭro-moneroj, kaj la antaŭa nacia valuto finna marko
- Finnoj
- Svedlingvaj finnlandanoj
- Kvarken (arkipelago kaj monda heredaĵo)
Referencoj
- ↑ Oficiala statistiko de Finnlando, strukturo de la loĝantaro (Suomen virallinen tilasto: Väestörakenne). ISSN 1797-5379, konsultita la 16-an de oktobro 2021
- ↑ https://www.stat.fi/til/vaerak/2020/vaerak_2020_2021-03-31_tau_002_fi.html Lingva statistiko 2020
- ↑ name="konst" https://finlex.fi/fi/laki/ajantasa/1999/19990731 Arkivigite je 2019-04-30 per la retarkivo Wayback Machine Konstitucio de Finnlando
- ↑ Oni jes povas escepte prononci «finno» simile al sen-noma, distribuante nn inter du silaboj; tamen tio fiaskas pri nnl el «Finnlando»: unue, la sialbokomenca nl el Fin-nlando estas ne nur nekutima, sed eĉ fonetike malebla por multaj esperantistoj; due, tia dissilabado kolizius kun la morfologio (kp Gron-lando). La dissilabado Fin-n-lando implicas silabofaran [n̩], kiu en Esperanto ne ekzistas.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-10-01. Alirita 2008-04-06.
- ↑ Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-09-21. Alirita 2008-04-06.
- ↑ studo "eŭropanoj kaj lingvoj" de 2005 (jen angle)
- ↑ Armistice Agreement between the Union of Soviet Socialist Republics and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland,on the one hand, and Finland on the other Alirita la 3an de januaro 2019.
Eksteraj ligiloj
- (eo) Bazaj informoj pri Finnlando en la vikio de UEA esperante
- (eo) Finnlando, la plej feliĉa lando
- (en) Tradiciaj vestoj de Finnlando Arkivigite je 2006-05-10 per la retarkivo Wayback Machine